Shimoliy Makedoniya: Versiyalar orasidagi farq

'''Makedoniya''' (Makedonija), '''Makedoniya Respublikasi''' (Republika Makedonija)<ref>[[Igor Janev]], Legal Aspects of the Use of a Provisional Name for Macedonia in the United Nations System, AJIL, Vol. 93. no 1. 1999.</ref>— Jan. Yevropada, Bolqon ya.o.ning markaziy qismida joylashgan davlat. Maydoni 25713&nbsp;km². Aholisi 2,046 mln. kishi (2001). Poytaxti — Skopye sh.shahri Maʼmuriy jihatdan 30 tuman (rayon)ga boʻlinadi.

M. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 y.yil 17 noyabrda qabul qilingan, 1992 y.yil 6 yanvar da tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligi — prezident (1999 yildan Boris Traykovskiy), umumiy teng va toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan fukarolar tomonidan 5 y.yil mudsatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi oliy organi — Majlis (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyat — rais va vazirlardan iborat hukumat.

1941 y.yil apr.da Vardar M.sining koʻp qismini Bolgariya, qolgan yerlarini Italiya bosib oldi. Bosqinchilarga qarshi xalq qurolli kurashga otlandi. 1945 yilda M. ozod etiddi va Yugoslaviya Federativ Xalq Respublikasi tarkibidagi 6 respublikaning biriga aylandi. 1991 y.yil 25 yanvarda M. suvereniteta haqida Deklaratsiya qabul etildi va oʻsha yili 17 noyabr

da M. suveren, mustaqil, demokratik respublika deb eʼlon qilindi. M. — 1993 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatini 1994 y.yil 31 dek.da oʻrnatdi. Milliy bayrami — 2 avg . — Respublika kuni.

Umummakedoniya inqilobiy tashkiloti — M. milliy birligi demokratik partiyasi, 1990 yilda tuzilgan; Demokratik alternativa partiyasi, 1998 yilda tashkil etilgan; Liberaldemokratik partiya, 1997 yilda tuzilgan; M. demokratik partiyasi; Albanlar demokratik partiyasi; M. sotsialdemokratikittifoqi, 1943 yilda M kommunistlar ittifoqi nomi bilan tuzilgan va 1991 y.yil 20 apr.dan hozirgi nomi bilan yuritiladi; M. sotsialistik partiyasi, 1990 yilda asos solingan. M. kasaba uyushmalari konfederatsiyasi.

M. — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 55,6 %, qishloq xoʻjaligining ulushi 16,8 %. Qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo-farmatsevtika sanoati, konchilik rivojlangan. Polimer, ayrim turdagi stanoklar, sa-noat asbobuskunalari, qishloq xoʻjaligi mashinalari, avtodetallar, sovitkichlar ishlab chiqariladi. Binokorlik ashyolari, oʻtga chidamli materiallar, shisha, chinni i.ishlab ch.chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Toʻqimachilik, o.ziq-ovqat, yogʻochsozlik, koʻn-poyabzal, tamaki sanoati, vinochilik rivoj topgan. Yiliga 5,8 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Hunarmandchilik rivojlanib borayotir.

M.da 7—15 yoshdagi bolalar uchun 8 y.likyillik asosiy maktab doirasida majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etilgan. Shu maktab negizida oʻrta umumiy taʼlim maktabi — gimnaziya va kasb-hunar maktabi tashkil etilgan. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Skopyeda universitet (1949 yilda tashkil qilingan, uning huzurida iqtisodiy i.t. instituti bor) va ped. akademiyasi. M. fan va sanʼat akademiyasi, milliy tarix instituti, folklor, geol., veterinariya institutlari, Oxrid shahrida gidrobiol. instituti, Strumitsa shahrida paxta instituti, 20 ga yaqin ilmiy jamiyat mavjud. Skopyeda xalq kutubxonasi, universitet kutubxonasi, tarixiy arxiv, arxeologiya (1924), tarix (1926) muzeylari, rasmlar galereyasi (1948), etn. muzeyi (1949), Oxridda tarix va rayem muzeylari bor.

M. hududida mil.miloddan av.avvalgi 4—6-a.lardanasrlardan shaharlar (Stobi, Skupi, Gerakleya) harobalari saqlangan. Ular orasida doirasimon manzilgohlar, tosh va guvaladan qurilgan uylar, tarashlanmagan harsangdan tiklangan istehkomlar, qad. yunoncha qabrlarni eslatuvchi oltin niqobli sagʻanalar, odam va hayvonlarning oltin va jez haykallari bor. Oʻrta asrlarda M. meʼmorligi Vizantiya taʼsirida rivojlangan: Skopye devorlari (6-a.asr), shoh Samuil qasri (11 -a. boshlari), Strumitsa qoʻrgʻoni (11-a.asr), Oxriddagi ayo Sofiya ibodatxonasi bazilika tipida qurilgan. 12— 14-a.lardagiasrlardagi diniy inshootlarda bir yoki besh xochsimon gumbazli ibodatxonalar toifasi qaror topdi. Turklar hukmronligi davrida masjidlar, minoralar, mezanasimon turar joylar qurildi. 18—19-a.lardanasrlardan monastir majmualari va turar joy namunalari saqlanib qolgan. 19-a.asr oxiri va 20-a.asr 30-yillarigacha hozirgi M. hududidagi shaharlarda yevropacha eklektizm ruhidagi qorishiq meʼmorlik uslubida binolar rejasiz, tartibsiz qurilgan. Keyingi yillarda shaharlar bosh reja asosida qayta kurila boshlandi, yigʻma temir-betondan yirik sanoat inshootlari barpo etildi. 1963 y.giyilgi Skopye zilzilasidan keyin shahar markazini yapon meʼmori K. Tonge loyihasi asosida tiklashga kirishildi. Keyingi yillarda barpo etilgan eng katta inshootlar — Skopyedagi Kasaba uyushmalari uyi (meʼmor S. Brezovski), Tarix muzeyi (meʼmor G. Konstantinovski), M. xalq teatri (meʼmor M. Kratonoshich), Prilepdagi shahid jangchilar yodgorlik majmuasi, Petrovsedagi aeroport bi-nosi va boshqa

M.da amaliy bezak sanʼati, oʻymakorlik va boshqa rivojlangan. Oxriddagi 11-a.gaasrga oid ayo Sofiya ibodatxonasi, Nerezidagi 12-a.gaasrga mansub avliyo Panteleymon cherkovi devorlariga ishlangan rasmlar M. hududidagi eng qad. tasviriy sanʼat yodgorliklaridir. 13—14-a.lardaasrlarda Yevtihis va Mixail kabi rassomlar erkin syujet asosida nozik tabiat manzaralarini chizdilar. 18-a.asr 2-yarmi va 20-a.asr 1-yarmida makedon rassomlari Frchkoskilar oilasi, J. Zografski va D. Andonov umumevropa rangtasviri ruhida ijod qilib, vatanpar-varlik kompozitsiyalari, portretlar, peyzajlar yaratdilar, xalq turmushini aks ettirdilar. Zamonaviy makedon tasviriy sanʼatida rassomlik, haykaltaroshlik, grafika, amaliy bezak sanʼatining har xil turlari rivojlangan.

Xalq musiqasi xilma-xil va oʻziga xos boʻlib, asosan, 2 ovozli qoʻshiq va cholgʻu kuylaridan iborat. Musiqa asboblari orasida tapan, darbuka, doyra kabi urib chalinadigan, shu-pelka, zurla, kaval kabi puflab chalinadigan, gusle, kara kabi torli, kamonli va chertib chalinadigan turli sozlar bor. Doyra boʻlib qoʻshiq aytish va raqsga tushish keng tarqalgan. 19-a.asr oxiri va 20-a.asr boshlarida M.da musiqa madaniyati rivojlandi, madaniy-maʼrifiy jamiyatlar vujudga keldi. 1895 y.yil Skopyeda duxovoy orkestr, 1907 y.yil „Vardar“ qoʻshiqchilar jamiyati tashkil topdi. 1928 y.yil S. Arsich birinchi musika maktabini ochdi. S. Gaydov, J. Firfov kabi isteʼdodli kompozitorlar yetishib chiqdi. 2-jahon urushi davridagi xalq ozodlik kurashida qoʻlga qurol olib qatnashgan makedon kompozitorlari vatanparvarlik ruhidagi ommaviy koʻshiqlar ham yaratishdi. 60— 80-yillarda G. Prokopyev, K. Makedonski, T. Zografski, T. Proshev kabi kom-pozitorlar opera va balet janrlarida barakali ijod qiddilar. Skopyeda Filarmoniya (1944), M xalq teatrida opera truppasi (1947), Folklor instituti (1950), radio xori (1945), oʻrta musiqa maktabi, Oliy ped. institutida musiqa kafedrasi mavjud. M.ning Oʻzbekistondagi madaniyat kunlari doirasida Tosh-kentda 20-a.asr kompozitorlari asarlaridan konsertlar oʻtkazilgan.