Malavi: Versiyalar orasidagi farq

'''Malavi''' (Malawi), Malavi Respublikasi (Republic of Malawi) — Sharqiy Afrikadagi davlat. Maydoni 118,5 ming km². Aholisi 10,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Lilongve sh.shahri Maʼmuriy jihatdan 3 viloyat (region)ga boʻlinadi.

M. — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1995 y.yil 17 mayda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (1994 yildan Bakili Muluzi), u umumiy ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi, faqat bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy majlis, ijroiya hokimiyatni esa prezident bilan hukumat amalga oshiradi.

M.da qadimdan bantu tili guruhiga mansub qabilalar yashaydi. 15-a.asr oxirlarida Nyasa kuli atrofida Malavi kabila uyushmalari yuzaga kelgan. 19-a.ningasrning 2-choragida M. xududiga jan.dan ngoni, jan.-sharkdan va Mozambikdan vayao qabilalari kelib joylashgan. 19-a.ningasrning 60-yillaridan yevro-paliklar kela boshladi. 1891 yilda M. Angliyaning Nyasalend protektorati deb eʼlon qilindi. Mamlakat Angliyaning boshqa mustamlakalariga ishchi yetkazib beradigan makonga aylantirildi. 1915 y.yil mustamlakachilarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarildi. Garchi u bostirilsada, milliy ozodlik harakati davom etdi. Ayniqsa, 2-jahon urushi yillari va urushdan keyingi davrda milliy harakat kuchaydi.

1944 y.yil M.da dastlabki siyosiy tashkilot — Nyasalend Afrika kongressi (NAK) tuzildi. U tub aholining ijtimoiy huquklarini kengaytirishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻydi. 50-yillar boshlarida NAK Markaziy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik kurashini boshqardi. Rodeziya va Nyasalend federatsiyasi tuzilgach (1953), bu federatsiyani tarqatish va Nyasalendga mustaqillik berishni talab qildi. Milliy ozodlik harakati 1959 y.yil qoʻzgʻolonga aylandi. Mustamlaka hokimiyati qoʻzgʻolonni shafqatsizlik bilan bostirdi, rahbarlarini konslagerlarga joʻnatdi. Lekin milliy ozodlik harakatini tuxtata olmadi. 1959 y.yil NAK oʻrniga M. kongressi partiyasi tuzildi. 1961 y.yil mustamlakachilar yon berishga majbur boʻldi. M.da konstitutsiya joriy qilinib, barcha nyasalendliklarga saylov huquqi berildi. 1961 y.yil saylovda qonun chiqaruvchi kengashdagi koʻpchilik oʻrinni M. kongressi partiyasi oldi. 1963 y.yil Rodeziya va Nyasalend federatsiyasi tarqatib yuborildi. 1964 y.yil 6 iyuldan Nyasalend Malavi nomi bilan mustaqil davlat boʻldi. 1966 y.iyudsayiliyudsa M. Respublikasi eʼlon qilindi. 1971 yildan 1994 yilgacha M.dagi birdan bir siyosiy partiya — M. kongressi parti-yasining raisi Xastings Kamuzu Banda M. prezidenti buldi. 1994 y.yil 17 mayda mamlakat tarixida birinchi marta kup partiyali asosda prezident va parlament saylovi oʻtkazildi. Birlashgan demokratik front partiyasining raisi Bakili Muluzi prezident lavozimiga saylandi. M. — 1964 yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 6 iyul — Mustakillik kuni (1964).

M. kongressi partiyasi, 1959 yilda tuzilgan; Birlashgan demokratik front partiyasi, 1993 yilda tashkil etilgan; Demokratiya uchun alyans siyosiy uyushmasi, 1992 yilda asos solingan. M. kasaba uyushmalari kongressi, 1964 y.yil tashkil etilgan.

Sanoat, asosan, qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash korxonalaridan iborat. Sement, qand z-dlari, tamaki, toʻqimachilik, paxta tozalash, tikuv f-kalari, hunarmandchilik ustaxonalari bor. Oʻrmon xoʻjaligida qurilishbop yogʻoch tayyorlanadi. Yiliga 414 mln. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Transporti unchalik rivojlanmagan. Transport yoʻli uz. — 789 km, avtomobil yoʻllari uz. — 11,4 ming km, shundan 2,8 ming km asfaltlangan. Lilongve va Chilena sh.laridashaharlarida xalqaro aeroportlar bor. M. chetga tamaki, choy, qand-shakar, qimmatbaho yogʻoch, yer yongʻoq, jun, teri, tung moyi, paxta sotadi, chetdan oziq-ovqat, qora va rangli metall, neft mahsulotlari, gazlama sotib oladi. Tashki savdodagi asosiy mijozlari: Buyuk Britaniya, JAR, Yaponiya, Germaniya, Zimbabve, AQSH. Pul birligi — kvacha.

Maorifi, ilmiy va madaiiymaʼrifiy muassasalari. 19-a.asr oxirlarida xristian daʼvatkorlari mamlakatda da-stlabki maktablarni ochishgan. Mustaqillik eʼlon qilingan paytda (1964) katta yoshdagi aholining 90% savodsiz boʻlgan. 1990-yillarga kelib savodsizlik darajasi 61%. Boshlangʻich taʼlim 8 y.likyillik, oʻrta taʼlim 4 y.likyillik. Quyi kasb-hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizida 1 y.yil davomida hunarmandchilik maktablarida, oʻrta kasb-hunar taʼlimi esa oʻrta maktab negizida 3 y.yil davomida texnika instituti va bilim yurtlarida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab uchun oʻqituvchilar ped. bilim yurtlarida, oʻrta maktab uchun oʻqituvchilar esa universitet va Blantayrlimbedagi ped. kollejida tayyorlanadi. Zom-bedagi universitetning turli shaharlarda f-t va kollejlari bor. Mazkur universitetning kutubxonasi, Lilongveda M. milliy kutubxona mahkamasi, Zombeda Milliy arxiv va uning kutubxonasi, Lilongveda Britaniya Kengashining kutubxonasi, Blantayrlimbeda M. muzeyi, Zombeda M. geol. mahkamasi, M. ilmiytarixiy jamiyati, Blantayrlimbeda M. tibbiyot uyushmasi, Qishloq xoʻjaligi vazirligi huzurida bir qancha i.t. institutlari va ularning turli sohalardagi tadqiqot hamda tajriba st-yalari mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz. va jur.lar: "Malavi gavernment gazett" ("Malavi hukumat gazetasi", ingliz tilidagi haftalik gaz., 1894 yildan), "Deyli Tayme" ("Har kungi vaqt", ingliz tilidagi kundalik gaz., 1895 yildan), "Afriken" ("Afrikalik", ingliz va chicheva tilida 2 haftada bir marta chiqadigan gaz., 1950 yildan), "Malavi nyus" ("Malavi yangiliklari", ingliz va chicheva tillarida chiqadigan yakshanbalik gaz., 1959 yildan), "Zis iz Malavi" ("Bu—Malavi", ingliz va chicheva tillarida chiqadigan oylikjur., 1964 yildan). M. ax-borot agentligi (MANA) Axborot departamenta nazoratida, 1966 y.yil asos solingan. M. radioeshittirish korporatsiyasi, yarim tijorat mahkamasi, 1964 yilda tuzilgan.

Meʼmorligi va tasviriy saiʼati. M. xalqlarining qad. madaniyati haqida koʻp narsa maʼlum emas. Oʻnlab km ga choʻzilgan koʻhna irrigatsiya inshootlarining qoldiqlarigina topilgan. Nyanja va cheva xalqlarining asosiy manzilgohlari toʻsiq bilan oʻralgan va imoratlar zich qurilgan qishloqdan iborat boʻlgan. Ngoni elatining kulbalari sirtiga taqasimon ogʻilxonalar qurilgan va toʻqima devorli uylar tarzida joylashtirilgan. Uy devorlari loy bilan suvaladi va kulohsimon tomiga xashak yoki qamish yopiladi. Keyinroq uylar toʻrtburchakli va derazali qilib kurila boshlagan, toʻqima eshiklar oʻrnatilgan. Ayrim uylarning devorlariga qizil va oq boʻyoklar bilan jonivorlar tasviri yoki naqshlar ishlangan. Devorlarni yomgʻir va quyosh nuridan saklash uchun uy atrofiga peshayvonlar qurilgan. 20-a.ningasrning 2-yarmidagina shaharlarda zamonaviy binolar paydo boʻldi. Badiiy hunarmandchilikning kulolchilik va yogʻoch oʻymakorligi turlari yoyilgan. Sopol idishlar qizil rangga boʻyaladi, baʼzan grafit bilan jilo beriladi. Yogʻochdan turli buyumlar va idishlar yasaladi, ularga jonivor va qush tasviri tushirilib, qizil va qora rangga boʻyab qoʻyiladi.

20-a.asr oʻrtalarigacha M.da anʼanaviy musiqa ustun boʻlgan. 50-y. yil larda radio va grammofon yozuvi tufayli amerikacha ommaviy musiqa va turli jan. afrikacha uslublar tarqaldi. Kongodan gitara, Lotin Amerikasidan afrikalashtirilgan lumba uslubi kirib keldi. Musiqadagi tashqi taʼsir bilan ichki rivojlanish birga qoʻshilib, yangi musiqiy uslublar yuzaga keldi. Mamlakatning siyosiy hayoti va xalq turmushini aks ettiruvchi yangi qoʻshiq va raqslar yaratiddi. M. xalqlari orasida rubobni eslatuvchi bir torli mngoli gʻijjagi, zeze deb ataluvchi yassi sitra, shuningdek, puflab chalinadigan nkangala va gubo, chang kabi cholgʻu asboblari keng yoyilgan. 1jahon urushidan keyin lipenga (uzunchoq qovokdan yasalgan surnay), mahalliy materialdan yasalgan harbiy doʻmbira paydo boʻddi. Xalq tabiblari bemorlarni davolashda musiqa va raqsdan foydalanishadi. Qizlarni uzatishda yor-yor aytish keng ommalashgan. Hozirgi paytda "kvela" uslubi, ayniqsa, keng urf boʻlgan. Unda mahalliy musiqiy anʼanalar yevropacha ommaviy musiqa bilan qorishib ketgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>