Malayziya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi, t-ra → temperatura, vakt → vaqt, b-n → bilan, Q. h. → {{subst:FULLPAGENAME}} (2), I. ch. → {{subst:FULLPAGENAME}}, Mayd. → Maydoni, y.da → yil using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q. x. → qishloq xoʻjaligi (2), sh. → shahri, 7 y. → 7 yil (20), sent.da → sentabrda, Mil. av. → Miloddan avvalgi (2), -a.lar → -asrlar (14), i.ch. → ishlab chiqarish (4), using AWB
Qator 1:
{{Malaziya_info}}
'''Malayziya''' (Persekutuan Tanah Malaysiu) — Janubiy-Sharqiy Osiyodagi davlat. Hududini Jan. Xitoy dengizi ikkiga ajratib turadi; Gʻarbiy M. (Malayya) Malakka ya. o.ning jan.da, Sharkiy M. Kalimantal o.ning shim. qismida joylashgan. Maydoni 332,8 ming km². Aholisi 22,2 mln. kishi (2001). Poytaxti — [[Kuala Lumpur|Kuala-Lumpur]] sh.shahri Maʼmuriy jihatdan 13 shtat va 2 federal hududga boʻlinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
M. — federativ davlat, konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida. Amaldagi konstitutsiyasi 1963 yilda kabul kilingan, unga Malayya federatsiyasining 1957 y.giyilgi konstitutsiyasi asos kilib olingan va keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — oliy hukmdor (podshoh, 2001 y.yil 12 dek.dan Sulton Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), u 9 malayya kengashida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — 2 palatali parlament. Ijroiya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi amalga oshiradi.
 
== Tabiati ==
M. ekvator mintaqasida joylashgan. Malakka ya. o.ning katta qismini tepaliklar, past va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar (bal.balandligi 1000–2000 m; eng baland joyi — Taxan togʻi, 2190 m) egallagan. Sohil qismlari (eni 90 km gacha) payettekislik. Kalimantan orolining sohillari ham tekislik, oʻrta qismi tepaliklar va 2000–2400 m balandlikdagi togʻlardir. M.dagi eng baland joy — Kinabalu togʻi (4101 m). Iklimi ekvatorga xos, shimolrogʻida subekvator mussonli iqlim. Oʻrtacha oylik temperatura yil davomida 25°—28°, Yillik yogʻin sohillarda 2000–5000 mm. Daryolari (Rajang , Paxang , Baram, Kinabatangan va boshqalar) sersuv. Tuproklari podzollashgan laterit, payettekisliklarda allyuvial tuproklar. Yer yuzasining 3/4 qismi doim yashil nam tropik oʻrmon. Palma, bambuk, togʻlarida eman, dafna va boshqa oʻsadi. Oʻrmon hayvonlari koʻp. Yirik hayvonlardan fil, ikki shoxli karkidon, himolay ayigʻi, yoʻlbars, qoplon, yovvoyi buyvollar, shuningdek, maymun, timsoh, boʻgʻma ilonlar bor. Tropik oʻrmonlarning oʻsimlik va hayvonot dunyosi Taman-Negara, Bako milliy bogʻlarida qoʻriqlanadi.
 
Aholisining 54 % malayyalar, 34 % xitoylar, 10 % hindlar va b, Davlat tili — Malayziya tili, Davlat dini — islom, Shahar aholisi 43 %. Yirik shaharlari: Kuala-Lumpur, Jorjtaun, Ipox, JoxorBaru va boshqa
 
== Tarixi ==
M. hududida odam ilk paleolit davridan yashaydi. Mil.Miloddan av.avvalgi 3—1ming yilliklarda Malakka ya. o.ga Xitoyning jan.-gʻarbidan avstronez qabilalar kelib oʻrnashgan. Mil.Milodiy 1ming yillik boshlarida Markaziy Sumatradan malayyalarning ajdodlari koʻchib kelgan.
 
Malakka ya. o. aholisining Hindiston bilan savdo va madaniy aloqalari bu yerda ilk davlatlarning yuzaga kelishida katta ahamiyat kasb etgan. Bunday davlatlar Malakka ya. o.ning shi-m.da, daryolarning quyilish joyidagi shaharlarda vujudga kelgan. Bu shahardavlatlar 3—14-a.lardaasrlarda oʻzidan kuchliroq qoʻshni davlatlarga tobe boʻlgan.
 
15-a.daasrda va 16-a.asr boshlarida Malakka ya. o., Riau arxipelagi va Sumatra o.ning sharqiy qismi Malakka sultonligi qoʻl ostida birlashtirildi. 1511 y.yil Malakka sultonligini Portugaliya bosib oldi. M. hududining gʻarbiy qismi — Malayyada bir necha sultonliklar tashkil topdi, bulardan eng yirigi — Joxor 16— 18-a.lardaasrlarda butun Malayya ni oʻz hokimiyati ostida birlashtirishga harakat qildi. 1641 y.yil Malakkani gollandlar bosib oldi. 18-a.asr oxiridan Malayya davlatiga ingliz mustamlakachilari taʼsir koʻrsata boshladi. 1786—1888 yillar davomida inglizlar hozirgi M. hududining katta qismini bosib oldi. Mustamlakachilarga karshi urush hamda qoʻzgʻolonlar boʻldi (1791, 1831-32, 1875-76, 1891-94 va h. k.).
 
2-jahon urushi davrida M.ni yapon armiyasi bosib odni. 1943 y.yil M.da boskinchilarga qarshi xalq armiyasi tuzildi. 1945 y.yil 2 sent.dasentabrda yapon bosqinchilari xalq armiyasi tomonidan tormor etiddi, mamlakatda demokratik hokimiyat organi — xalq qoʻmitalari tuzildi. Koʻp oʻtmay ingliz mustamlakachilari M.ga qaytib, ilgarigi bosqinchilik tartibini oʻrnatishga harakat qildilar. Ayni vaqtda mustamlakachilar milliy ozodlik harakatiga siyosiy nayrang yoʻli bilan putur yetkazishga intildilar. 1946 va 1948 yillardagi konstitutsiya islohotiga koʻra, Singapur Malayyadan ajratildi. Malayya 1946 yildan Malayya Ittifoqi va 1948 yildan Malayya Federatsiyasi deb ataddi. 1946 y.yil Saravak va Sabax Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. 1948 y.yil iyunda ingliz hokimiyati mamlakatdagi milliy ozodlik harakatiga qarshi hujumga oʻtdi. 1949 y.yil fevralda malayya xalqining Ozodlik armiyasi tuzildi. 1955 y.yil Malayya Federatsiyasining qonun chiqaruvchi kengashiga saylovda Federatsiyaning Britaniya Hamdoʻstligi doirasida mustaqilligini yoklab chiqqan Uch partiya ittifoqi (1957 yildan Ittifoq partiyasi) gʻalaba qozondi. 1957 y.yil 31 avg . da Malayya Federatsiyasi mustaqilligi eʼlon qilindi. 1963 y.yil 9 iyunda Londonda Buyuk Britaniya, Malayya Federatsiyasi, Singapur, Sabax va Saravak oʻrtasida M. Federatsiyasi tashkil topganligi toʻgʻrisida oʻzaro bitim imzolandi; 1965 y.yil M. bilan Singapur hukumati oʻrtasida kelishmovchilik boʻlib, Singapur Federatsiya tarkibidan chiqib ketdi. M. 1963 yildan [[BMT]] aʼzosi. 1992 y.yil 1 yanvarda UzR bilan diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan. M.ning milliy bayrami — 31 avg . — Milliy kun (1957).
 
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Qator 23:
 
== Xoʻjaligi ==
M. — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda i.ch.ishlab chiqarish sanoatining ulushi — 28,7 %, konchilik sanoatining ulushi — 9,3 %, q.qishloq x.ningxoʻjaligining ulushi — 17,3 %. Malayziyaning asosiy ekini — sholi boʻlsa ham, mamlakat ehtiyojini qondirmaydi. Mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarmogʻi kauchuk i.ishlab ch.dirchiqarishdir. Bundan tashkari, kokos palmasi, ananas, kakao, choy, murch, sabzavot, mevalar yetishtiriladi. Chorvachilik suyet rivojlangan; koramol, choʻchqa boqiladi. Dengiz qirgʻogʻi yaqinida va darelarda baliq ovlanadi. Eksport uchun yogʻoch tayyorlanadi. Malayziya sanoatining asosiy tarmoqdari: elektrotexnika, neftni qayta ishlash, kimyo, metallurgiya, avtomobil, toʻqimachilik, oziq-ovqat sanoati; konchilikning asosiy tarmoqlari: neft, tabiiy gaz, qalay, temir va mis rudalari, boksit qazib chiqarish. M. integral sxema, konditsioner, radio va teleapparaturalar i.ishlab ch.chiqarish boʻyicha dunyodagi yetakchi mamlakatlardan biri. Yiliga 24,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Kauchuk, palma yogʻi, qalay eksport qilishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Hunarmandchilik (ganchkorlik, zargarlik, kashtachilik va boshqalar) rivojlangan.
 
Temir yoʻllari uz. 2,2 ming, avtomobil yoʻllari uz. 52,5 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji — 2,9 mln. t. dedveyt. D yengiz portlari: Kelang , Jorjtaun, Kuantan, Kuala-Lumpur. Jorjtaun, Kota-Kinabaluda aeroportlar bor.
 
M. chetga neft, elektron va elektrotexnika buyumlari, q.qishloq x.xoʻjaligi mahsulotlari, transport vositalari (jumladan, avtomobil), rezina texnika, toʻqimachilik mahsulotlari, poyabzal, kiyim-kechak sotadi; chetdan mashina uskuna, sanoat va optika jihozlari, transport vositalari, stanoklar, oziq-ovqat sotib oladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: Yaponiya, Singapur, AQSH, Yevropa Hamjamiyati mamlakatlari, Jan. Koreya, Xitoy, Tayvan. Pul birligi — ringgit (Malayziya dollari).
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
Xalq maorifi tizimi 6 y.likyillik boshlangʻich maktab (6 yoshdan 12 yoshgacha bulgan bolalar uchun), 3 y.likyillik kichik oʻrta maktab va 2 y.likyillik katta oʻrta maktab (katta oʻrta maktab huzurida ijtimoiy, tabiiy-ilmiy va texnika hamda kasb-hunar taʼlimi boʻlimlari bor) dan iborat. Hunarmandchilik maktablari, oʻrta texnika kollejlari va oshirilgan toifadagi texnika kollejlarida ham turli kas-blar oʻrgatiladi. Kuala-Lumpur unti (1962), Milliy universitet (1970), Texnologiya unti (1972), qishloq xoʻjaligi unti (1973), Jorjtaundagi universitet oliy taʼlim beradi. Kuala-Lumpurda Milliy kutubxona (1971), Milliy muzey (1963, arxeologiya, etn., zool. majmuasi bilan) bor. Tabiiy kauchukni tadqiq qilish instituti, Malayziya ilmiy tadqiqot instituti, oʻrmonchilik va tropik baliqchilik tadqiqot markazlari, tibbiyot i.t. instituti, Ijtimoiy fanlar tarixi jamiyati, Malayya tili va adabiyoti agentligi, Tamil tili jamiyati mavjud.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Mamlakatda nashr etiladigan yirik gaz.lar: „Berita harian“ („Kun yangiliklari“, Malayziya tilida chiqadigan kundalik gaz., 1957 yildan), „Biznes tayms“ („Biznes vaqti“, ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1976 yildan), „Malay meyl“ („Malayya pochtasi“, ingliz tilida chiqadigan kechki gaz., 1896 yildan), „Mingguan Malayziya“ („Malayziya hafta ichida“, Malayziya tilida chiqadigan yakshanbalik gaz., 1964 yildan), „Nanyan shanbao“ („Janubiy dengizlar savdo gazetasi“, xitoy tilida chiqadigan kundalik gaz., 1923 yildan), „Star“ („Yulduz“, ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1971 yildan), „Tamil nesan“ („Tamillar posboni“, taʼmil tilida chiqadigan kundalik gaz., 1924 yildan) va boshqa Bernama axborot agentligi, 1967 yilda taʼsis etilgan. M. radiosi 1946 y.yil dan, M. televideniyesi 1963 yildan ishlaydi.
 
Adabiyoti malayya, xitoy, tamil va ingliz tillarida. Malayya tilida yaratilgan adabiyoʻt asosiy oʻrinni egallaydi. 7-a.daasrda tarixiy, huquqiy, diniy mavzulardagi asarlar, avliyo-anbiyolarning qissalari, nasihatgoʻylik adabiyoti yaratila boshladi. Malayya adabi-yotining yangi davrini boshlab bergan adib Abdullo ibn Abdulqodir Munshiydir. U oʻzining „Abdullo haqida qissa“ (1849) asarida ijtimoiy tengsizlik, johilliklarni tanqid qiladi. 1925—26 yillarda Sayd Shayx ibn Axmad al-hodining zamonaviy Misr hayotidan olib yozgan „Farida Xonim“ romani maydonga keldi. Keyinchalik Ahmad Navobi bin Muhammad Ali, Ahmad ibn Ismoil va boshqa ham koʻplab asarlar yarata boshladilar. Ahmad bin Hoji Muhammad Rashid Tol ilk bor malayya qahramonlari ishtirokidagi „Haqiqiy doʻst“ (1927), „Bu Salmami?“ (1928) va boshqa romanlar yaratdi.
 
30-y, larda yaigi indonez adabiyotining taʼsiri kuchaydi; A. Samad bin Ahmad, A. Baxtiyor, R. Mansur va boshqalarning milliy ruhdagi romanlari paydo boʻldi. Xususan, milliy harakat arbobi Abdulloh Siddiqning „Birga kurashaylik“ (1941) romanida vatanpar-varlik va mustamlakachilarga qarshi kurash mavzulari keng yangradi.
 
50-yillarda adabiyotda asosiy oʻrinni xalq hayotiga bagʻishlangan sheʼr va hikoyalar egalladi. 1950 y.yil bir guruh qalamkashlar — K. Mas, U. Avang, M. Asraf, A. Samad Ismoil va boshqa „50-yillar avlodi“ adabiyot birlashmasini tashkil etdilar va „Sanʼat jamiyat uchun“ degan shiorni olgʻa surdilar. Milliy ozodlik harakati adabiyotning asosiy mavzui boʻlib qoldi.
 
Keyingi yillarda A. Samad Sayd („Salina“), A. Vati („Aylana“), A. Ali („Inqiroz“), A. Samad Ismoil („Vazir“), Ibrohim Umar („Chapdagi qadam“), S. Usmon Kelantan („Shimoli-sharqdagi shabada“) va boshqalarning asarlarida muxim ijtimoiy muammolar koʻtarilgan.
Qator 45:
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
M. hududida mil.miloddan av.avvalgi 1ming yillikning 2-yarmiga oid guldor sopol idish va haykallar (Alor-Gajax va Berxallimadagi tosh yodgorliklar), Klangda va Tembeling daryosi boʻyida harsang terrasalar, sagʻanalar, jez buyumlar topilgan. 7—8-a.largachaasrlargacha hind namunalariga taqlid qilingan: Budda ibodatxonalari va haykallari tiklangan. Bezak sanʼatida oltin va kumushdan, shoyi, sopoldan foydalanilgan, kashtachilik rivojlangan. 14-a.danasrdan islom dini kirib kelishi munosabati bilan musulmon inshootlari qurish urf boʻldi (Perax, Kedax va Joxorda 17— 18-a.lardaasrlarda mayejid va maqbaralar qurilgan). 15—19-a.lardaasrlarda, ayniqsa, kulolchilikda xitoylarning taʼsiri kuchaydi. 16-a.daasrda mustamlakachilar bostirib kelgach, qad. madaniyat tanazzulga uchrab, yevropacha meʼmorlik va sanʼat shakllari joriy etila boshladi. 19-a.asr 2-yarmida shaharlar (Pinang , Kuala-Lumpur) rivojlandi. Yevropa, Xitoy, Hindiston, musulmon uslublari krrishmasidan iborat imoratlar qurildi. Turar joylar qoziq va toshlar ustiga, yerga yogʻoch hamda bambuk sinchlardan bar-po etildi.
 
20-a.danasrdan katta shaharlar yonida Tesak, Joxor-Baru, Batter-ert kabi yoʻldosh shaharchalar barpo etila boshladi. Malayyaning „kampong“ deb ataluvchi qishloklari zich tarzda yoki yoʻllar, daryolar, togʻ vodiylari boʻylab joylashtiriladi. M. daryolarida bambuk kulbali sollarni, uyqayiklarni uchratish mumkin. Mamlakatning qad. aholisi boʻlmish changalzor kishilari bambuk va palma yaprokdaridan yasalgan chaylalarda yashaydi. Yangi qishloqlarda gʻisht, temir-beton va yogʻochdan uylar qurilayotir.
 
20-a.asr boshlaridan chinni i.ch.ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. Xonadonlarda toʻqilgan gazmoldan sarongi deb ataluvchi milliy kiyim va roʻmollar zardoʻzlik usulida tayyorlanadi. Perakda kashtachilik rivojlangan. Kelantan zargarlari zebziynat buyumlari, oʻyma naqshli idishlar, qumgʻonlar, qutichalar yasaydilar.
 
M.ning zamonaviy tasviriy sanʼatida rassomlik, haykaltaroshlik rivojlangan. Hunarmandchilikning kulolchilik, toʻquvchilik, savat toʻqish kabi turlari saqlangan.