Vikipediya

Mali: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi (5), t-ra → temperatura, Hoz. → Hozirgi (2), inti → instituti, Mayd. → Maydoni, y.da → yilda (28), va b.) → va boshqalar) (5), va b. → va boshq using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: sh. → shahri, 2 y. → 2 yil (26), sent.da → sentabrda (3), -a. → -asr (11), i.ch. → ishlab chiqarish (2) using AWB
Qator 1:
{{Maʼnolari|Mali (maʼnolari)}}
{{Mali_info}}
'''Mali''' (Mali), Mali Respublikasi (République du Mali) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. Maydoni 1,24 mln. km², aholisi 11 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bamako sh.shahri Maʼmuriy jihatdan Bamako hududi va 8 viloyat (region)ga boʻlingan.
 
== Davlat tuzumi ==
M. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 y.yil 12 yanvar
 
dagi referendumda maʼqullangan. Davlat boshligʻi — prezident (1992 yildan Alfa Umar Konare). Umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi xrkimiyatni Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi.
 
== Tabiati ==
Qator 19:
 
== Tarixi ==
M. — Gʻarbiy Afrikada oʻrta ayerlarda vujudga kelgan davlatlardan biri. Mamlakatga Shim. Afrika savdogarlari kirib kelishi bilan islom dini yoyilgan (8-a.asr). 19-a.ningasrning oxiridan Gʻarbiy Afrikaning markaziy hududi Fransiya mustamlakasiga aylandi. Mahalliy aholi mustamlakachilarga qarshi qattiq kurashdi. 1894 y.yil Niger va Senegal daryolarining yuqori va oʻrta oqimlaridagi yerlari Fransiya Sudani nomi bilan Fransiya mustamlakasi. 1895 yildan Fransiya Sudani Fransiya Gʻarbiy Afrikasi tarkibiga kirdi.
 
2-jahon urushidan keyin Fransiya Sudanida ozodlik harakati kuchaydi. 1946 y.yil oxirida tashkil topgan Afrika demokratik birlashmasi seksiyasi — Sudan Ittifoqi partiyasi milliy ozodlik harakatiga boshchilik qildi, demokratik islohotlar oʻtkazish uchun kurash boshladi. Sudan Ittifoqi Fransiya Gʻarbiy Afrikasi mamlakatlariling taraqqiyparvar kuchlari va Fransiya Umummehnat konfederatsiyasi tarkibidagi kasaba uyushmalari koʻmagida mamlakatda yetakchi siyosiy kuch boʻlib qoldi. 1957 y.yil uning deputatlari Territorial assambleyada birinchi marta koʻp ovoz olishga muvaffaq boʻldilar.
 
1958 y.yil 28 sent.dasentabrda qabul qilingan Fransiya konstitutsiyasiga muvofiq, Fransiya Sudani Sudan Respublikasi nomi bilan Fransiya Hamjamiyati tarkibiga kirdi. 1959 y.yil Sudan Respublikasi bilan Senegal Respublikasining birlashuvidan Mali Federatsiyasi tashkil topdi. U 1960 y.yil iyunda Fransiya Hamjamiyati doirasida mustaqillikka erishdi. 1960 y.yil 20 avg .da Senegal Respublikasi Federatsiyadan chikdi. Federatsiyaning tarqalib ketishi mu-nosabati bilan Sudan Respublikasining Qonun chiqaruvchi assambleyasi 1960 y.yil 22 sent.dasentabrda Sudan Respublikasini M. Respublikasi nomi bilan suveren va mustaqil davlat deb eʼlon qildi va u Fransiya Hamjamiyatidan chikdi. Sudan Ittifoqi partiyasining bosh kotibi M. Keyta respublika prezidenta boʻldi. 1968 y.yil noyab.dagi davlat toʻntarishi natijasida hokimiyatni M. Traore (1979—91 yillarda prezident) boshchiligidagi Milliy ozodlik harbiy qoʻmitasi egalladi. 1979 y.yil M. boshkaruvning fuqarolik shakliga oʻtdi.
 
1991 y.yil 25 martda davlat toʻntarishi sodir boʻldi. Hokimiyatni qoʻlga olgan A. T. Ture boshchiligidagi Xalqni qutqarish qoʻmitasi demokratik islohotlar oʻtkazishga kirishdi. 1992 y.yil 1-yarmida oʻtkazilgan koʻp partiyali asosdagi parlament va prezident saylovi fuqarolar boshqaruviga oʻtishni nihoyasiga yetkazdi. M. Respublikasi OʻzR suverenitetini 1992 y.yil 24 yanvarda tan oldi. Milliy bayrami — 22 sent.sentabr — Mustaqil kuni (1960).
 
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
M.da demokratiya uchun alyans — Panafrika ozodlik, birdamlik va adolat partiyasi (ADEMA), 1990 yilda tuzilgan; M. taraqqiyot va tiklanish partiyasi, 1991 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va rivojlanish partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratik tashabbus milliy kongressi partiyasi, 1991 yilda tuzilgan; Demokratiya va taraqqiyotuchun birlashma, 1991 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va mehnat uchun birlashma partiyasi, 1991 yilda tuzilgan; Taraqqiyot uchun demokratik kuchlar ittifoki partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratiya va tarak,qiyot partiyasi, 1991 y.yil tashkil etilgan; Sudan ittifoqi — Afrika demokratik birlashmasi partiyasi, 1946 yilda tuzilgan, 1968 y.yil da taqikdangan, 1992 yildan yana oshkora ishlay boshlagan. M. mehnatkashlari milliy birlashmasi kasaba uyushmasi, 1963 yilda asos solingan.
 
== Xoʻjaligi ==
M. — afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi — 55%, sanoatning ulushi — 12%. Iqtisodiy faol ahvolining 75% qishloq xoʻjaligida band. Teztez boʻlib turadigan qurgʻoqchilik mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar yetkazadi. Qishloq xoʻjaligida yerga jamoa egaligi us-tun. Mamlakat hududining salkam 9% haydaladigan va boʻz yerlar, koʻp yillik ekinzorlar, 24% yaylov va pichanzorlar, 3,6% oʻrmon va butazorlar, qolgan qismi choʻllardan iborat. 90 ming ga yer sugʻoriladi. Haydaladigan yerlarda donli ekinlar, yer yongʻoq va paxta, shuningdek, kanop, makkajoʻxori, choy, tamaki, sholi, shakarqamish, shahar atroflarida sabzavot va meva, hamma joyda oq joʻxori, fonio, yams, maniok yetishtiriladi. M. — Gʻarbiy Afrikadagi yirik chorvachilik mamlakatlaridan biri. Qoramol, qoʻy, echki, tuya, yilqi boqiladi. Oʻrmonlarda mebel va boshqa ehtiyojlar uchun yogʻoch tayyorlanadi. Daryolar, irmoklar va koʻllarda baliq ovlanadi.
 
Mustaqillik yillarida maʼdan qazib olish yoʻlga qoʻyilib, qayta ishlash sa-noatining 30 dan koʻproq korxonasi barpo etildi. Biroq mahsulot i.ch.ishlab chiqarish hajmi jihatidan hunarmandchilik hamon ustun. Sanoat i.ch.ningishlab chiqarishning yarmiga yaqini qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash tarmogʻiga toʻgʻri keladi. Paxta tozalash, sholi oqlash, yer yongʻoq va chigit yogʻi, sabzavot va meva konservalari z-dlari bor. Toʻqimachilik k-tlari, kanop, koʻn-poyabzal, sement z-dlari barpo etilgan. Keyingi yillarda velosiped va moped, tranzistor yigʻish, metall kon-sturkiiyalar, mebel, kemasozlik korxonalari, traktor taʼmirlash ustaxonalari barpo etildi. Yiliga oʻrtacha 200 mln. kVtsoat dan koʻproq elektr energiya hosil qilinadi.
 
M.da asosiy transport turi — avtomobil. Avtomobil yoʻllari uz. — 18 ming km, shundan 3 ming km qattiq qoplamali. Temir yoʻllari uz. — 720 km. M.ning dengizga chiqish yoʻli yoʻq. Tashqi savdo yuklari Senegal va Kot-d’Ivuar orqali tashiladi. Mamlakatda 10 aeroport, jumladan, Bamakoda xa-lqaro aeroporti bor. M. chetga paxta, yeryongʻoq, chorva va baliq mahsulotlari, gazlama, kalava ip, oltin, olmos sotadi. Chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, qurilish materiallari, kimyoviy mollar va boshqa oladi. Savdo-sotiqdagi mijozlari: Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Kot-d’Ivuar, Senegal, Gana. Pul birligi — Afrika franki.
Qator 41:
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
M. hududida dastlabki diniy maktablar 14-a.daasrda paydo boʻldi. 15—16-a.lardaasrlarda Tombuktu va Jen-neda Afrikadagi eng koʻhna musulmon untlari ishlay boshlagan. Dastlabki dunyoviy maktablar 19-a.ningasrning 2-yarmida ochildi, ammo ular juda oz boʻlgan.
 
Mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan (1960) paytda fransuzcha uslubda tashkil etilgan maktab tizimi 6 y.likyillik boshlangʻich, 7 y.likyillik oʻrta va kasb-xunar taʼlimidan iborat edi. 1962 y.yil da 6 yosh dan boshlab 5 y.likyillik, 1968 yilda 9 y.likyillik majburiy taʼlim joriy qilindi. Quyi kasb-hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizida 3 y.yil davomida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻquvchilari ped. institutlarida, toʻliqsiz oʻrta maktab oʻqituvchilari normal maktablarda, toʻliq oʻrta maktab oʻqituvchilari Oliy normal maktabda tayyorlanadi. Oliy oʻquv yurtlari: Bamakoda ped. instituti (Oliy normal maktab), Milliy oliy maʼmuriy maktab, Milliy muhandislar maktabi, Milliy tibbiyot maktabi, Katibugudagi qishloq xoʻjaligi politexnika instituti.
 
Bamakoda Milliy kutubxona, Munitsipal kutubxona, ijtimoiy fanlar instituti huzurida Milliy muzey, zootexnika tadqiqot markazi, Moxovga qarshi kurash tadqiqot instituti, Tropik oftalmologiya instituti, Milliy tropik agronomiya va oziq-ovqat ekinlari instituti va uning tadqiqot st-yalari, Milliy mevachilik markazi, Tombuktuda Tarixiy tadqiqot va hujjatlashtirish markazi va uning qad. arab qoʻlyozmalari arxivi, Sholikorlik tadqiqot markazi, Milliy xalq sogʻligʻini saklash sohasidagi tadqiqot instituti bor.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Mali" ("Mali Respublikasi rasmiy gazetasi", hukumatning fransuz tilida chiqadigan xabarnomasi), "Kibaru" ("Yangiliklar", bambara tilida chiqadigan oylik gaz., 1972 yildan), "Oror" ("Tong", fransuz tilida oyiga 2 marta chikadigan gaz., 1990 yildan), "Essor" ("Yuksalish", fransuz tilida chikadigan kundalik gaz., 1949 yildan; bambara va fransuz tillarida ilovalari chiqariladi). M. mat-buot va reklama agentligi (AMAPP), 1977 y.yil da tashkil etilgan. M. radio-eshittirish va televideniye xizmati, davlat nazoratida, 1957 yilda asos solingan.
 
== Adabiyoti ==
M. xalq ogʻzaki ijodi boy va rangbarang . Xalq afsonalarini toʻplash va nashr etishga 20-a.ningasrning 30-yillarida kirishildi. Hozirgi adabiyoti, asosan, ‘ fransuz tilida. Tarixchi I. M.Uan oʻzining tarixiy romanlari ("Fadimata, choʻl malikasi" va boshqalar) bilan hozirgi zamon M. adabiyotining asoschisi hisoblanadi. 20a. 2-yarmidagi yirik yozuvchilaridan biri, jamoat arbobi Fili-Dabo Sissokoning "Qizil Savanna" romanida 1jahon urushi davrida mahalliy ziyolilarning vujudga kelishi, tuareglarning fransuz bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻoloni bayon qilingan. M.da yosh shoirlar yetishib chikdi. 60-yillar oxiri va 70-yillar boshlarida M. adabiyotida folklor asarlari (tarixiy afsonalar, ertaklar va h.k.)ni qayta ishlash davom ettirildi ("Kala Jata" va boshqalar). M. mustaqillikka erishgach, proza va poeziya gurkirib rivojlana boshladi.
 
Meʼmorligi va amaliy sanʼati. M. hududidan neolit davriga mansub madaniyat yodgorliklari topilgan (kryalarga bitilgan yozuvlar, gʻor devorlariga ishlangan ov, urush manzaralari hamda raqslar tasvirlangan rasmlar va boshqalar). Qishloqlarda kulbalar somonli loy ("banko")dan doyra shaklida, sinchli, derazasiz, kulohsimon va tomi kamishdan; shaharlarda toʻgʻri burchakli qilib quriladi, tomlari loy, tunuka yoki shifer bilan yopiladi. 11 —16-a.lardaasrlarda M.da shahar qurilishi rivojlandi (Niani, Gao, Tombuktu, Jenne va boshqalar), ular mustahkam devorlar bilan oʻraldi. Jamo-at binolari (Tombuktudagi saroy), masjidlar (Tombuktu, Mopti, Jen-neda) qurildi. Mustamlakachilar xukmronligi davrida Gʻarbiy Yevropa eklektikasiga xos binolar yuzaga keldi (soborlar, hukumat muassasalari va boshqalar). 20-a.ningasrning 2-yarmidan zamonaviy binolar kurila boshladi.
 
Oʻymakorlik sanʼati rivojlangan. Yengil yogʻochlardan marosim niqoblari, odam va hayvon shakllari, stullar, eshiklar, idish va taroqlar, mis bu-yumlar yasaladi, ilon va timsoh terisidan sumka, kamarlar tikiladi. 20-a.asr oʻrtalaridan zamonaviy sanʼat vujudga keldi. Rassom B. Keyta asarlari bunga misoldir.
 
Musiqasi mamlakatda yashovchi turli xalqpar musiqiy madaniyati krrishmasidan tarkib topgan. Baʼzilari qad. anʼanalarga ega boʻlib, oʻrta asrlardagi Mali imperiyasi davridan boshlangan. Saroy musiqasi belgilari saqlanib qolgan. M. xalqdarining cholgʻu as-boblari orasida koʻra deb ataluvchi 21 torli arfa, nʼgoni deb ataluvchi 4 torli gitara, bala deb ataluvchi yogʻoch chang , shuningdek doʻmbira, tabele kabilar bor. Senufo xalqi xor usulida qoʻshiq aytishni sevadi, yogʻoch chang orkestrlari, turli ansambllar mavjud. Anʼanaviy musiqa ijrochilaridan S. Bazumana, F. Dembe mashhur. 20-a.daasrda I. So-umaro, A. Soumaro kabi bastakorlar yetishib chiqqan.
 
== Teatri ==
M. xalqlarida qadimdan sahna tomoshalari (niqobda rake tushish, qoʻshiqlar kuylash, turmush hangomalari), dehqonchilik ishlari, qishloqlardagi bayramlar, udumlar bilan bogʻliq tomoshalar koʻrsatish odat boʻlgan. Bambaralarning koteb xalq teatri guruhlari 20-a.ningasrning 30—40-y. yil larida Bamako koʻchalarida tomoshalar koʻrsatgan. 50-yillardan zamonaviy shakldagi havaskorlar teatri vujudga kela boshladi. M. mustaqillikka erishgach, bu teatr ommaviy tus oldi. Uning sahnasida respublika turmushi dolzarb mavzularidagi pyesalar qoʻyila boshladi. 1962 yildan havaskor sanʼatkorlarning musobaqa koʻrigi muntazam oʻtkazib kelinadi. 1963 yilda Bamakoda Milliy sanʼat instituti tashkil topdi. In-t huzuridagi drama boʻlimi teatrlar uchun kad-rlar tayyorlaydi.
 
== Kinosi ==
1963 yilda haftalik kinoxronikalar tayyorlash uchun guruxlar tuzildi. 1977 yilda tashkil etilgan Milliy kino markazi badiiy va hujjatli filmlar chiqara boshladi. M.da 1960-yillarning boshidan xronik filmlar suratga olingan. 1965 y.yil S. Sissening "Inson va sanamlar" hujjatli filmi yaratildi. 70-yillarda yaratilgan qisqa metrajli filmlar: "Tyemanning kaytishi" (rej. D. Kuyate), "Bir umrning besh kuni", "Qita janubida qora bayroq", "Baara" (hammasining rej. S. Sisse). M.ning yetakchi rej. hisoblangan S. Sissening "Mehnat" filmi ijtimoiy muammolarga bagishlangan. Keyingi yillarda yaratilgan filmlar: "Mahbus" (rej. S. Kulibali), "Hammasi tamom boʻldi" (rej. K. Dyente), "Biz hammamiz aybdormiz", "Kryadagi duel" (rej. I. Traore) va boshqa Mamlakatda 20 ga yaqin kinoteatr bor. Yiliga 1—2 badiiy film yaratiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
 
== Manbalar ==
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Mali" dan olindi