|
'''Masjid''', machit (arab. — sajda qilinadigan joy) — musulmonlar jamoa boʻlib, namoz oʻqiydigan joy, ibodatxona. M.lar, asosan, kundalik besh vaqt namoz oʻqish uchun moʻljallangan. Juma va hayit namozlari esa jome masjidlarida oʻqiladi. Birinchi M.ni Madinada Muhammad (sav) qurdirgan. M.lar dastlab shaharlarda, keyinchalik qishloq va mahallalarda barpo etilgan. M.larning toʻrida, Makkaga qaragan (qibla) tomonida mehrob, hovlisida hovuz, bir yoki bir necha minora boʻladi. Ayrim yirik M.lar mehrobining oʻng tomonida vaʼzxonlik uchun moʻljallangan minbar, baʼzilarida esa Qurʼon oʻqiladigan maxsus joylar ham boʻladi. Baʼzi M.lar huzurida maktablar ham boʻlib, ularda oʻgʻil bolalarga Qurʼon oʻqish oʻrgatiladi. M.larda juma va hayit namozi kunlari imom-xatiblar xutba oʻqib, turli diniy masalalar boʻyicha vaʼzxonlik qiladi. Oʻzbekistonda 2000 ga yaqin M. bor (2003). M.larda "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida"gi qonunga amal qilingan holda faoliyat yuritiladi.
M.lar 7—8-a.lardanasrlardan turli musulmon mamlakatlarning mahalliy meʼmorlik anʼanalarida yetakchi oʻrinni egallab, oʻziga xos uslubda qurila boshlagan. Asosan murabba yoki toʻgʻri toʻrtburchak tarhli, markaziy qismida xonaqohi boʻlgan, hovli atrofi ravoqli ayvonlardan iborat. 8 qirrali, gumbaz tomli va koʻp ustunli, galereyapi M.lar tosh, yogʻoch, gʻisht, rangli koshin bilan hashamdor bezatilgan (q. [[Almasjid al-Aqso]], [[Almasjid al-Harom]], [[Katta masjid]], [[Ibn Tu lun masjidi va b]].).
Oʻrta Osiyo’da dastlabki M.lar Buxoro Hisori ichida 713 yilda Qutayba ibn Muslim tomonidan mahalliy otashgoh butxona oʻrnida qurilgan. Rivoyatlarga koʻra, Samarqanddagi birinchi M. Hazrati Xizr masjidi oʻrnida boʻlgan. 10— 11-a.larasrlar M. meʼmorligida ganch oʻymakorligi, gʻishtni bezakli qilib terish sanʼati rivoj topgan (Termizdagi Chorustun masjidi, Deggaron masjidi, Turkmanistondagi Sherkabir masjidi va boshqalar). 14—15-a.lardaasrlarda M. turlari va tuzilishi oʻzgarib, u shaharning eng koʻzga koʻringan yirik meʼmoriy jamoat binolari qatoridan oʻrin olgan. Shahar markazlarida jome masjid, juma masjid va guzar, mahalla M.lari keng tarqalgan. Movarounnahr meʼmorlik maktabida yaratilgan xalq ustalarining oʻziga xos merosi Eron, Xuroson, Ozarbayjon, Hindiston, Hirot meʼmorligi bilan oʻzaro uygʻunlashib ketgan. Bu maktab meʼmorligida erishilgan barcha imkoniyat va yutuqlar Gavharshod begim meʼmoriy maj-muasi, Bibixonim jome masjidi, Koʻk gumbaz masjidi, Darband (Ozarbay-jon)dagi juma masjid (1368), Tabriz (Eron)dagi Koʻk masjid (1405) qurilishida oʻz aksini topgan.
16—17-a.lardaasrlarda M. qurilishida gumbazlar tuzilishi ancha murakkablashdi. Peshtoq, ravoq va minoralarning turli shakllari yaratiddi. Bezagida muqarnas naqshlar, koshinkori bezaklar qoʻllaniddi: Ozarbayjonning Ardabil shahridagi shayx Sefi majmuasi (15—17a.lar), Ganjadagi juma masjid (1606), Eronning Isfahon shahridagi Lutfullo masjidi (1603—1618), Shoh masjid (1612—1630), Mashhaddagi Musallo masjidi (17-a.asr oxiri), Dehli jome masjidi, Turkiyaning Istanbul shahridagi Boyazid masjidi (1505), Shahzoda masjidi (1548), Sulaymon masjidi (1550—57), Salim masjidi (1569—75), Ahmad masjidi (1609—17) va boshqa Oʻzbekistonning Buxoro, Samarqand, Shahrisabz sh.laridagishaharlaridagi Baland masjid, Xoʻja Zayniddin majmuasi, Bahouddin majmuasi. Shahar tashqarisida namozgohlar (Buxoro namozgohi, Qarshi namozgohi), ziyoratchilar uchun xonaqohlar (Qosim shayx xonaqohi, Fayziobod xonaqohi, Nodir Devonbegi xonaqohi va boshqalar) qurildi.
18—19-a.lardaasrlarda Turkiyadagi M. binolarining tashqi va ichki bezaklarida Yevropa meʼmorligi taʼsiri sezila boshladi. Istanbuldagi Nurusmon masjidi (1755) va boshqa Buxoro, Xiva va Qoʻqon xonliklarida mahalliy meʼmorlik maktablari shakllandi. Xalq ustalarining avloddan-avlodga oʻtib kelayotgan naqqoshlik, oʻymakorlik va ganchkorlik sanʼati M. ayvonlari, us-tunlari va devorlari bezagida yaqqol namoyon boʻldi (Doʻsti Xudo masjidi, Qoʻqon jome masjidi, Sirli Masjid, Xoʻja ilgʻor masjidi, Lutfullo Mavlono masjidi va b).
Mustakillikdan keyin anʼanaviy va zamonaviy meʼmorlik usullarini uygʻunlashtirgan holda M.lar qurilmoqda (mas, Buxoriy yodgorlik majmui, Toshkentdagi Nosirxon jome masjidi, Gʻazalkentdagi Olimjon jome masjidi va boshqalar).<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
|
