Nikaragua: Versiyalar orasidagi farq

'''Nikaragua''' (Nicaragua), Nikaragua Respublikasi (Republika de Nicaragua) — Markaziy Amerikadagi davlat. Maydoni 129,494 ming km². Aholisi 5 mln. kishi (2002). Poytaxti — Managua sh.shahri Maʼmuriy jihatdan 15 departament (departamento) va 2 muxtor regionga boʻlinadi.

N. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1987 y.yil 9 yanvar

da kabul qilingan, unga 1995 va 2000 yillarda tu-zatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (2002 yildan Enrike Bolan-os Geyer). U toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi, ketma-ket ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimi-yatni Milliy assambleya (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident amalga oshiradi.

Kadimda N. hududida chibcha, atstek, toltek kabi indeys qabilalari yashagan. Mamlakat kabilalardan birining boshligʻi Nikarao nomi bilan atalgan. N.ga 1502 y.yil 16 sent.dasentabrda yevropaliklardan birinchi boʻlib X. Kolumb borgan. 1524 yilda ispanlar uni mustamlaka qilib oldilar. 1573 yilda Gvatemala general-kapitanligi tarkibiga ki-ritildi. Mahalliy aholining koʻpchiligi qirib tashlandi, bir qismi qul qilindi. Ispan konkistadorlari va ularning avlodlari — kreollar mamlakat yerlarining koʻp qismini egalladilar. Plantatsiyalarda ishlatish uchun Afrikadan qul negrlar keltirildi. 19-a.asr oxiriga kelib, N.da Liberal va Konservativ partiyalar paydo boʻddi. 1821 y.yil 15 sent.dasentabrda N. mustaqillikka erishdi. 1824 y.yil quddorlik bekor qilindi. N. 1822 y.yil Meksika imperiyasi, 1823—38 yillarda Markaziy Amerika qoʻshma provinsiyalari tarkibida boʻldi. 1855 y.yil N.ni AQSH qoʻshinlari bosib oldi. 1856 y.yil amerikalik U. Uoker oʻzini N. prezidenti deb eʼlon qildi, ammo Gvatemala, Salvador va Gondu-rasning birlashgan qoʻshinlari Uokerni N.dan haydab yubordi. Bu kurashda faol katnashgan T. Martines 1857—67 yillar N. prezidenti boʻldi. Shundan keyin hokimiyat goh konservatorlar, goh liberallar qoʻliga oʻtdi. X.S. Selaya boshliq liberallarning milliy siyosatini yoqtirmagan AQSH qoʻshinlari 1911 y.yil intervensiya uyushtirib, N. hukumatini agʻdarib tashladi va mamlakatni okkupatsiya qilib oldi (1912—33). 1927 y.yil A. S. Sandino boshchiligida milliy ozodlik kurashi kuchayib, vatanparvarlar gʻalabasi bilan tugadi. Ammo milliy gvardiya qoʻmondoni A. Somosa xiyonat yoʻliga kirib, A. Sandino joniga qasd qildi va 1936 yilda davlat toʻntarishi uyushtirdi. Mamlakatda Somosa xona-donining harbiysiyosiy istibdodi hukmron boʻlib oldi. 60-yillar boshida mamlakatda keng xalq harakati boshlandi. 1961 y.yil Sandinochilar milliy ozodlik fronti tuzildi, u Somosa rejimini agʻdarish uchun kurashda yetakchi siyosiy va harbiy kuchga aylandi. 1974 y.yil tuzilgan Ozodlik demokratik ittifoqi mamlakatning yetakchi muxolifat partiyalarini birlashtirdi, 1978 y.yil Keng muxolifat fronti tuzildi. Somosa diktaturasi butunlay yakkalanib qoldi. Oʻsha yil avg .da butun mamlakatda xalq qoʻzgʻoloni boshlandi va 1979 y.yil 19 iyudda xalq inqilobi gʻalaba qozon-di, A. Somosa diktaturasi agʻdarib tashlandi. Butun hokimiyat Milliy tikla-nish hukumati qoʻliga oʻtdi. 1984 y.yil 4 noyabr

da erkin yalpi saylov oʻtkazildi. Sandinochilar milliy ozodlik frontining nomzodi D. Ortega prezident etib saylandi. 2001 y.yil 4 noyabrdagi saylovda gʻalaba qozongan prezident E.B. Geyer Liberal konstitutsiyachilar partiyasining rahbaridir. N. — 1945 yildan BMT aʼzosi. Milliy bayram — 15 sent.sentabr — Mustaqillik kuni (1821).

N. sotsialistik partiyasi, 1939 y.yil asos solingan, 1944 y.yil 3 iyulda tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan; Musta -qil liberal partiya, 1944 y.yil tashkil etilgan; N. sotsial xristian partiyasi, 1957 y.yil tuzilgan; Sandinochilar milliy ozodlik fronti partiyasi, 1961 y.yil tashkil etilgan; Liberal konstitutsiyachilar partiyasi, 1967 y.yil tuzilgan; Milliy birlik mustaqil liberal partiyasi, 1988 y.yil tuzilgan; N. konservativ partiyasi, 1922 y.yil Konservativ demokratik partiya bilan Sotsial-konservativ partiyaning qoʻshilishi natijasida vu-judga kelgan; Sandinochilar yangilanish harakati, 1995 y.yil mayda tuzilgan. N.da 5 ta kasaba uyushmasi bor, ularning yiriklari: Mexnatkashlar milliy fronti, 1979 yilda asos solingan; Qishloq xoʻjaligi mahnatkashlari uyushmasi, 1979 yilda tuzilgan; N. mehnatkashlari kasaba uyushma markazi, 1962 y.yil tashkil etilgan.

Matbuoti, radioeshitgirishi va tele-koʻrsatuvi. Yirik gaz. va jur.lari: "Barrikada" (kundalik gaz., 1979 yildan), "Brigadista" (oyiga 2 marta chiqadigan gaz., 1981 yildan), "Gaseta" (kundalik rasmiy gaz., 1912 yildan), "Nuevo diario" ("Yangi gazeta", kundalik gaz., 1980 yildan), "Prensa" ("Matbuot", kundalik gaz., 1926 yildan), "Sentroamerikano" ("Markaziy amerikalik", kundalik kechki gaz., 1917 yildan), "Poder sandinista" ("Sandinochilar hokimiyati", haftalik jur., 1980 yildan) va boshqa Axensia Nikaraguense de No-tisias — ANN hukumat axborot agent-ligi 1979 y.yil tuzilgan. "Telkor" davlat aloqa korporatsiyasi, N. radiosi hukumat radio st-yasi (1979) va Milliy televideniye tizimi (1979) mavjud.

Adabiyoti ispanlar Markaziy Amerikaga kelgandan keyin 16-a.asr 2-yarmidan ispan tilida vujudga kelib, rivojlana boshladi. Fernandes de Ovye-do-iValdesning "Nikaragua tarixi" (16-a.asr oxiri)ni birinchi adabiy yodgorlik deb hisoblaydilar. 18-a.asr oxirlarida M. Larraynaga va R.F. Osexo ilmiy-ommabop asarlar va siyosiy makrlalar bilan maydonga chikdi. Ispaniyaning Amerikadagi mustamlakalari mustaqilligi uchun urush (1810—26) mamlakatda adabiyotni rivojlantirishga turtki boʻddi. Shu urush qatnashchisi F. Kin-ones Sunsinning qoʻshiqlar va hajviyalardan iborat "Sheʼrlar" toʻplami ada-biyotda romantizmga asos boʻldi. 19-a.asr oxi-rigacha davom etgan mazkur oqim A. Aragon, L. A. Vilya, K. Dias kabi adiblarni voyaga yetkazdi. 19a. oxiri prozasida kos-tumbrizm qaror toddi. Bu oqim Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlari adabiyoti va tasviriy sanʼatida xalq turmushini real aks ettirishga intilish tamoyilini ifodalar edi (G. Gusman romanlari, X. D. Games, A. F. Bala-nos ocherklari). R. Dario poeziyada modernizmga asos soldi. Shoirning "Lo-juvard", "Hayot va umid qoʻshiqlari" va boshqa toʻplamlariga kiritilgan asarlari vatanparvarlik tuygʻularini kuylaydi. 20-a.asr boshlarida S. Arguelo, X. Oliva-res, X. Salgado, S. Sakas, S. de la Selva sheʼrlari, E. Robleto romanlari shuhrat qozondi. 30-yillardan keyin koʻpgina shoir va yozuvchilar taʼq-ibga uchradi. Somosa rejimi agdaril-gach, adabiyot gurkirab rivojlandi. J. Belli, E. Ilyeskas, K. Peres Alonso, E. Gutyerres, Fanor Telyes, X. Valye-Kastilo kabi shoirlar ozodlikni madh etuvchi sheʼrlar yaratishdi. Adiblardan L.A. Kabrales, B.Morales, S. Ramires asarlari shuhrat qozondi.

N.dagi qad. indeys madaniyati Meksika, Kolumbiya, Panama madaniyatlari taʼsirida boʻlgan. Qoyalardagi tasvirlar, boʻrtma tosh ustunlar, tosh haykal va haykalchalar, sopol guldon va boshqa saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli, qalin devorli uylar (hovlisi bilan), toʻgʻri, tor koʻchalar va maydonlardan iborat shaharlar barpo etilgan. 17—19-a.lardaasrlarda qurilgan cherkovlarda barokko (Leondagi sobor, 1747— 1825), soʻng klassitsizm (Granadadagi San-Fransisko cherkovi, 1862) uslu-biga xos naqshlar bilan bezatilgan. 20-a.daasrda Managua shahrida zamonaviy meʼmorlik uslubida qurilgan imoratlar paydo boʻldi (meʼmor P. Dambax va boshqalar). Keyingi asrlarda tasviriy sanʼat ravnaq topdi. Zamonaviy ustalardan rassom A. Alonso Rochi, oʻymakor X. Amador Lira, gravyurachi S. _l^_:__2_ Baraonalar mashhur.