Vikipediya

Osiyo: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: t-ra → temperatura (5), b-n → bilan (4), hoz. → hozirgi (3), sh.da → shahrida, y.lar → yillar (10), va b.) → va boshqalar) (9), va b. → va boshqa (4) using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: sh. → shahri (4), 1 y. → 1 yil (6), mil. av. → miloddan avvalgi (3), -a. → -asr (10), bal. 7 → balandligi 7 using AWB
Qator 9:
 
== Umumiy maʼlumot ==
Osiyo Shimoliy yarim sharning barcha geografik mintaqalarini oʻz ichiga oladi; Malay arxipelagi qisman Janubiy yarim sharga kirib borgan. Osiyoning materikdagi eng chekka nuqtalari: [[shimol]]da [[Chelyuskin burni]] (77°43’ sh.kshahrik.), [[janub]]da [[Piay burni]] (26°10’ shq.u.), [[sharq]]da [[Dejnyov burni]] (169°40’ gʻ.u.) [[gʻarb]]da [[Bobo burni]] (26°10’ shq.u.).
 
Osiyo [[shimol]]dan [[Shimoliy Muz okeani]], [[sharq]]dan [[Tinch okean]], [[janub]]dan [[Hind okeani]], janubiy-gʻarbdan [[Atlantika okeani]] [[dengizlari]] (Oʻrta, Egey, Marmar, Qora, Azov) va [[Kaspiy dengizi]] bilan oʻralgan. [[Bering dengizi]] Osiyoni Amerikadan ajratib turadi.
Qator 22:
 
==Tabiati==
Orografiyasining asosiy xususiyatlari. Osiyo maydonining 3/4 qismi togʻlar va yassitogʻlardir. Eng baland togʻlar Markaziy va Oʻrta Osiyodadir. Tibet, Tyanshan, Po-mir, Himolay, Hindukush, K°Ra~ qurum va Oʻrta Osiyodagi bir qancha togʻ tizmalarining bal.balandligi 7000 m dan oshadi. Kichik O.dagi, Ar-maniston, Eron togʻliklari, Hin-dixitoy ya.o., Yapon o.lari va boshqa orollardagi togʻlar ham ancha baland. Keng Oʻrta Sibir yassi-togʻligi jan.dan Oltoy, Gʻarbiy va Sharqiy Sayan togʻlari bilan oʻralgan; undan sharkda Baykal-boʻyi va Zabaykalye togʻlari, Stanovoy va Aldan togʻliklari joylashgan. RFning shim.-sharqida Yuqori Yana, Cherskiy tizmalari, Kolima togʻligi, Chukotka va Kamchatka togʻlari bor. Kamchatkada, Sha-rqiy Osiyo orollarida va Malay arxipela-gida soʻnmagan vulkanlar bor.
 
Osiyo maydonining 1/4 qismi tekisliklardan iborat. Eng yirik tekisliklari: Gʻarbiy Sibir, Turon, Buyuk Xi-toy, Hind-Gang , Mesopotamiya. Togʻlar orasidagi balandroq tekisliklar — Qashqar, Jungʻoriya, Gobi, Saydam va Fargʻona vodiylari.
Qator 29:
Togʻlar va tekisliklarning asosiy xususiyatlari mezozoy va alp togʻ burmalanishlarida tarkib topgan. Neogen va antropogen davrlardagi vertikal harakatlar Markaziy Osiyoda, ayniqsa, kuchli boʻlgan (Pomir, Tibet, Himolay togʻlari 4000 m dan koʻproq koʻtarilgan, materikning sharqiy chek-kasi 700 m gacha choʻkkan). Kopetdogʻ, Fa-rgʻona tizmalari, Tyanshan, Hisor-Olay togʻlari ham anchagina koʻtarilgan. Eroziya taʼsirida koʻpgina qad. yassitogʻliklar juda oʻydimqir togʻli oʻlkalarga aylanib qolgan. Oʻrta va Markaziy Osiyoda keng maydonlar lyoss bilan qoplangan.
 
Antropogen davrida shim.-gʻarbiy Osiyoning 60° sh.kshahrik.dan shim. qismini yoppasiga bir necha bor muzlik bosgan va qaytgan. Oʻsha zamonlarda togʻlarni muz qoplagan. Qoraqurum, Pomir, Tyanshan, Hindukush, Himolay togʻlarida hozir ham muzliklar bor. 47° sh.kshahrik.gacha zamin qishin-yozin muzlab yotadi. Osiyo relyefining tarkib topishida vulkan hodisalari katta rol oʻynagan. Hindiston ya.o. va Oʻrta Sibir qad. vulkan jinslari (trapplar) yer yuzasiga chiqib yotadi. Sharqiy Osiyodagi qator orollarda, Kamchatka ya.o., Filippin, Katta va Kichik Zond o.larida yosh vulkan relyefi shakllari va zamonaviy vulkanizm hodisalari uchraydi.
 
Geologik tuzilishi va foydali qazil malari. Osiyo proterozoy erasining oxiridan buyen bur-malanmagan bir qancha yirik tokembriy platformalaridan hamda bu plat-formalar orasida joylashgan va qis-man dengiz tubiga kirib ketgan burmali keng oʻlkalardan iborat. To-kembriy platformalarining eng yiriklari: shim.da Sibir platformasi, sharqda Xitoy-Koreya platformasi va Jan. Xitoy platformasi, jan. va jan.gʻarbda Hindiston platformasi. Bular Osiyo materigining qad. qismlaridir. Platformalar yoki platformalarning ayrim qismlari orasida paleozoy, mezozoy va kaynozoy geosinklinallarida paydo boʻlgan burmali togʻ mintaqalari materiklarning ana shu qad. yad-rolarini bir butun qilib birlashtirgan. Osiyo gʻarbiy qismining geologik tarixida Sharqiy Yevropa platformasi muhim rol oʻynagan — paleozoy oxirida shu platformaning sharqiy chekkasi boʻylab Ural va Markaziy Qozogʻiston burmali togʻlari koʻtarilgan, oqibatda Yevropa bilan Osiyo birbiriga qoʻshilib Yevrosiyo paydo boʻlgan.
Qator 51:
Quruqyaik maydonining kengligi, togʻ toʻsiqlari va berk botikdarning koʻpligi, quyosh radiatsiya-si, atmosferadagi harakatlar ikdimning xilma-xil boʻlishiga imkon bergan. Osiyoda barcha iklim zonalari — tundra ikdimi zonasidan ekvatorial va jan. tropik iklim zonalarigacha uchraydi. Osiyo koʻp qismining iklimi kontinental. Atlantika havosi Osiyoga yetganda kontinental havoga aylanadi. Tinch okeanning dengiz havosi Osiyoning sharqiy chekkasiga taʼsir etadi. Shim.dan O.ga Arktika havosi bemalol kirib keladi. O. jan.da tropik va ekvatorial havo massalari hukmron. Yozda suv yuzasiga nisbatan qurukdikning tezroq isishi va qishda kuchliroq sovishi atmosfera harakatlarida mavsumiy oʻzgarishlarga olib keladi. Qurukdikning qishda sovib keti-shi Shim. va Markaziy Osiyoda koʻp oylar davomida ayozli antitsiklon turishiga sabab boʻladi. Eng past temperatura Shim. yarim sharning sovuqlik qutbi joylashgan shim.-sharqdadir (Verxoyansk, Oymyakon), bu yerda ayrim hollarda sovuq —70° ga yetadi, yanv.ning oʻrtacha temperaturasi —50° dan ham past. Yezda Gʻarbiy, Oʻrta va Markaziy Osiyoda jazirama va quruq kon-tinental tropik havo tarkib topadi. Yezda butun Osiyo ustida, xususan, jan. qismida bosim past boʻladi. Osiyo depressiyasi (past bosim) markazi Hindiston ya.o.ning gʻarbiy qismidadir. Depressiyaning jan. chetlari boʻylab, Osiyoga yozgi musson kirib kelib, Hindiston ya.o., Himolay jan. va Hindixitoy ya.o.da koʻplab yomgʻir yogʻishiga sabab boʻladi. Sharqiy Osiyo yozda Tinch okean qutb fron-ti taʼsirida turadi. Yozgi musson koʻplab yogin olib keladi. Kuzda sharqiy Osiyo qir-gʻoklari yaqinida qattiq dovul — tropik siklon (tayfun) turib, jala yogʻadi.
 
Sibirning koʻpgina qismida yanv.ning oʻrtacha temperaturasi —20°, Verxoyanskda —50°, Tinch okeanning Shim. Osiyo qir-gʻoklari yaqinida esa —15°, —5°. Osiyo yanv. izotermasi Samarkand, Nankin va Tokiodan oʻtadi. Tropiklarda qishda temperatura 20°—25°. Iyulda Gʻarbiy Osiyo va Oʻrta Osiyo (oʻrtacha temperatura 30° va undan baland), Taklamakon va Tar choʻllari ayniqsa isib ketadi. 20° izoterma 55—60° sh.kshahrik. gacha yetib bo-radi. Shim. Osiyoda doimiy toʻng yer koʻp. Ekvatorial mintakada yiliga 2000 mm, Jan. va Sharqiy Osiyoning dengiz so-hilidagi shamolga roʻpara yon bagʻirlarda 2000 – 3000 mm (baʼzi joylarda 8000–12000 mm) yogʻin yogʻadi. 1861 y.yil Che-rapunjida 22900 mm yogʻin yoqqan. Shar-qiy Sibirda 350 mm dan kam, Oʻrta, Markaziy va Gʻarbiy Osiyo choʻllarida 150– 200 mm, baʼzi joylarda 100 mm dan kam yogʻin yogʻadi.
 
=== Ichki suvlari ===
Qator 71:
Osiyo faunasi materik faunasidan iborat. Endemik hayvonlardan hind fili, ulkan panda, ikki oʻrkachli tuya, Tailand gʻorlarida juda kichik koʻrsichqon-uzuntumshuq, Yaponiyaning jan. sohillari yaqinida changallari uz. 2 m li oʻrgimchak va boshqa bor. Koʻpgina hayvonlari Yevropa, Shim. Amerika va Afrika hayvonlariga oʻxshaydi. Arabiston ya.o.ning janubi Afrika bilan birgalikda Efiopiya zoo-geofafik oblastiga kiradi. Fil, karkidon, bugʻu, tovuslar ana shu oblastga xos hayvonlardir. Kichik Zond o.lari Avstraliya zoogeografik oblasti tarkibida. Jan. Osiyoning boshka r-n- lari Hindiston-Malay oblastiga kiradi. O.ning qolgan qismi Golarktika oblastining Yevrosiyo qismiga — Palearktikaga mansub. Shim. soxillar, tundra, tayga, dasht, choʻl, togʻ choʻllari, Markaziy Osiyo togʻlari, Uzok, Sharkning keng bargli va subtropik oʻrmonlari, Jan. Osiyo tropik oʻrmonlari zoogeofafik zonalari bor. Keng maydonlarda inson taʼsirida hayvonot dunyosi oʻzgarib, kamayib qolgan (Shar-kiy Xitoy, Hindiston, Yava o., Gʻarbiy Sibirning jan.). Keyingi vaqtda amalga oshirilgan tadbirlar bir qancha noyob hayvonlar (sobol, saygʻoq, los va boshqalar)ni koʻpaytirish va areallarini tiklashga imkon berdi. Oʻrta Osiyoda asosan, choʻl hay-vonlari yashaydi. Bu yerda YUNESKOning „Kizil kitobi“ga yozilgan noyob xayvonlardan kulon, Buxoro bugʻusi — xongul, oq tirnoqli ayiq, menzbir sugʻuri qoʻrikdanadi.
 
Qadim zamonlarda os-suriylar, bobilliklar, hindlar, xitoylar, misrliklar va boshqa Osiyo geo-grafiyasidan ozmi-koʻpmi tasavvurga ega boʻlganlar. Qad. Misr, Yunoniston —Fors urushlari (mil.miloddan av.avvalgi 477—449), M akedoniyal ik Aleksandr yurishlari (mil.av.miloddan avvalgi 4-a.asr), Misrning Hindiston bilan dengiz or-qali savdo ^lishi, Xitoy elchisi Chjan Syanning Oʻrta Osiyoda boʻlishi (mil.av.miloddan avvalgi 2-a.asr), Ipak yoʻlining ochilishi, rimliklarning harbiy yurishlari natijasida Osiyo toʻfisida maʼlumotlar toʻplandi. Oʻrta asrlarda Osiyo haqida oʻrta-osiyoliklar va arablar (Masʼudiy, Idrisiy, Beruniy, Mahmud Koshgʻariy, Muhammad Xo-razmiy, Ibn Bat-tuta va boshqalar), xitoylar (Syuan-Szan va boshqalar), yevropaliklar (salib yurishlari, Karpini, Rubruk) anchagina maʼlumotlar ber-dilar. Xususan, 10-a.asr oxirida yozilgan „Xudud ul olam“ asarida Osiyo geografiyasi oʻsha zamonga nisbatan ancha toʻgʻri bayon etilgan. 13-a.asr oxirida venetsiyalik Marko Polo Markaziy Osiyoni kesib oʻtdi va oʻz safarlari haqida asar yezdi. Shim. Muz okeanining Osiyo sohilini ruslar oʻrgandi. 1441—44 yillarda Abdurazzoq Samarqandiy Hirot shahridan Eron orqali Hindistonga sa-far qilgan va koʻrganlarini yozib qoldirgan. Rus savdogari Afanasiy Nikitin ham 1466—72 yillarda Erondan oʻtib, Hindistonga bordi. Portugallar dengiz orqali Hindistonga (1498, Vas-ko da Gama), Yaponiyaga (1542) bordilar, 1520 y.yil Makaoda oʻrnashib qoldilar. 1521 y.yil Magellan Filippin o.lariga yetib bordi. Zahiriddin Boburning „Boburnoma“ asarida hozirgi Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Hindiston geografiyasi batafsil va qiziqarli tasvirlangan. 1581—82 yillarda Yermak Sibirga yurish qildi. 1639 y.yil I. Moskvitin Oxota dengiziga, 1643 y.yil V. Poyarkov Amur daryosiga yetib bordi. 1649—52 yillarda Ye. Xabarov Amur boʻylab sayohat qildi. 1697—99 yillarda V. Atlasov Kamchatkani tadqiq qildi. 17-a.ningasrning 2-yarmida P. I. Godunov va S. U. Remezov Sibirning dastlabki haritalarini tuzdilar. 1768—74 yillarda Rossiya akademik ekspeditsiyasi Shim. Osiyo va Kavkazni oʻrgandi. Eversman (1820—25) va G. S. Karelin (1832—42) Oʻrta Osiyo tekisliklarini, A. F. Middendorf (1877—78) Fargʻona vodiysini oʻrgandi. 1848—63 yillarda A. I. Butakov Orol dengizi, Amudaryo va Sirdaryo haqida asar yozdi. 19-a.asr oʻrtalaridan turli ilmiy tashkilotlar va harbiy muassasalarda tadqiqot ishlari rivojlana boshladi. Osiyoning ayrim oʻlkalari haqida davriy nashrlar va monografiyalar soni koʻpaydi. Rossiya Geogr. jamiyati to-monidan Sibir, Uzoq Sharq, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Oʻrta Osiyoga koʻplab ekspeditsiyalar uyushtirildi va bu oʻlkalar tabiati ancha mukammal 19-a.asr oxiri va 20-a.asr I. V. Mushketov, L.S.Bergning Oʻrta Osiyo, V. A. Obruchevning Sibir, V. L. Komarovning Kamchatka, A. N. Krasnov va A. I. Voyeykovning Sharqiy va Jan. Osiyoga doir tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega.
 
20-a.daasrda tadqiqotlar natijasida Osiyoda bir qancha muhim kashfiyotlar qilindi. Osiyoning Arktika kismi tabiati mukammal oʻrganildi (Arktikada bir qancha orollar kashf etildi, Shim.-Sharkiy Sibir, Pomirning orografik sxema-si yangidan tuzildi va h.k.).
 
==Aholisi==
Qator 89:
 
==Siyosiy bulinishi==
Ilk sivilizatsiya markazlari qadimda Osiyoda yuzaga kelgan. Bu yerda asrlar davomida buyuk davlatlar (Bobil, Shumer, Ossuriya, Harap-pa, Urartu va boshqalar) hamda saltanatlar (Boburiylar, Usmonlilar) yuzaga kelgan va parchalanib ketgan. 19-a.lardaasrlarda Osiyo hududidagi bir qancha mamlakatlar yev-ropaliklarning mustamlakalari boʻlgan. Osiyo siyosiy haritasida 20-asrda juda katta oʻzgarishlar roʻy berdi. Milliy ozodlik kurashi oqibatida Mongoliya (1921), Vyetnam (1945), Koreya (1948), shuningdek, Britaniyaning sobiq mustamlakalari mustaqillikka erishdi (Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Shri Lanka, Iordaniya, Maldiv o.lari, Malayziya, Singapur, Yaman, Indoneziya, Suriya, Livan, Laos, Kambodja). Falastinning bir qismida Isroil davlati va Falastin muxtoriyati paydo boʻldi. 1971 y.yil Abudabi, Dubay, Sharja, AlFujayra, Umm al-Kayvayn, Ajman amirliklarining birlashuvidan BAA davlati tuzildi. 1991 yilda Rossiya imperiyasining parchalanib ketishi oqibatida Oʻrta Osiyoda Oʻzbekiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Qozogʻiston Respublikalari mustaqillikka erishdi. Osiyo hududining 1/4 qismidan koʻprogʻi, uning shim. qismi RF tarkibida. 2000 yilda Sharqiy Timor davlati tashkil topdi.
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Osiyo" dan olindi