|
'''Parfiya''', Parfiya podsholigi — mil.miloddan av.avvalgi taxminan 250 yilda Kaspiy dengi-zining jan. va jan.-sharqiy tomonida vujudga kelgan kad. davlat. Mil.Miloddan av.avvalgi 1-a.asr oʻrtalarida Mesopotamiyadan Hindistongacha boʻlgan hududni oʻziga boʻysun-dirgan. P. mil.milodiy 3-a.ningasrning 20-yillarigacha mavjud boʻlgan. Mil.Miloddan av.avvalgi taxminan 250 y.yil saklarning koʻchmanchi parnlar (daxlar) qabilasi Arshak (arshakiylar sulolasi asoschisi) boshchiligida Salavkiylar davlatidan ajrab chiqqan Parfiyo-na yoki P. satrapiyasiga bostirib kirganlar va P.ni, soʻngra qoʻshni Girkaniya viloyatini ishgʻol etganlar. Salavk II oʻz hokimiyatini qayta tiklash maqsadida olib borgan bir necha muvaffaqiyatsiz urinishlar (mil.miloddan av.avvalgi 230— 227)dan soʻng P. da arshakiylar hukmronligini tan olishga majbur boʻlgan. 209 y.yil P.ni salavkiylar podshohi An-tiox III bosib olgan. Biroq Salavkiylar davlatining zaiflashganidan foy-dalanib P. tezda oʻz mustaqilligini tiklagan. Parnlar mahalliy parfyanlar (parfiyaliklar) bilan aralashib ularning madaniyati, tili va mahalliy diniy eʼtiqodlarini qabul qilishgan. Mil.Miloddan av.avvalgi taxminan 170—138/137 yillarda P. podshohi Mitridat I salavkiylarning sharqiy satrapiyalari va Yunon-Baqtriya podsholigining bir qismini (mil.miloddan av.avvalgi taxminan 136 y,) bosib olgan. Mil.Miloddan av.avvalgi 1-a.asr boshida P.ning qudrati yanada ortib, Rim imperiyasining xavfli raqibiga aylangan. Mil.Miloddan av.avvalgi 53 y.yil P. Rim bilan toʻqnashib, Karri jangitsa. Krase qoʻmondonligi ostidagi Rim qoʻshi-nini butkul tormor etgan. Mil.Miloddan av.avvalgi 40-yilda P. Kichik Osiyoning deyarli butun hududini, Suriya va Falastinni zabt etgan. Bu Rimning Sharkdagi hukmronligiga taxdid solmoqda edi. Mil.Miloddan av.avvalgi 39— 37 yillarda rimliklar bu viloyatlar us-tidan oʻz hukmronliklarini tiklashgan. Tez orada P. ichki nizolar va koʻchmanchi alanlarning hujumlari natijasida ta-nazzulga uchray boshlagan. Bundan foy-dalangan rimliklar P.ning gʻarbiy viloyatlarini qattiq talon-toroj qilgan. Parfiyaliklar vaqtvaqti bilan rimliklar ustidan gʻalaba qozonib turgan boʻlsalarda, davlatni siyosiy tushkunlikdan qutqarib qololmaganlar. Margʻiyona, Sa-kaston, Girkaniya, Elimaida, Fors, Xa-rakena, Xatra sh.shahri amalda mustakil edilar. Tashki va ichki nizolar mamlakatni holdan toydirgan. 224 y.yil vassal Fors (Persida) viloyati hokimi Ardashir (q. [[Ardashir I]]) hal qiluvchi jangda Arta-bon V ni Ormizdagon tekisligida magʻ-lub etib P. davlatini tugatgan; P. asoschisi [[Ardashir I]] boʻlgan. Sosoniylar davlatit qoʻshib yuborilgan.
Meʼmorlik, amaliy va bezak sanʼati dastlab sharqiy ellin madaniyatining shoxobchalaridan biri sifatida rivojlangan. Keyinchalik P. tarkibiga kirgan mahalliy xalklarning badiiy anʼanalari bilan boyib taraqqiy etgan. P.ning sharqiy qismida asosi kvadrat shaklidagi ibodatxonalar (Niso, mil.miloddan av.avvalgi 2- va mil.milodiy 1-a.larasrlar), ayvonli saroylar (Koʻhi Xoʻja, Eron, 1-a.asr) qurilgan, binolar gʻarbdan keltirilgan marmar haykallar va mahalliy ustalar yasalgan terrakota haykallar bilan bezatilgan. Kryalarda ishlangan relyeflarda aʼyonlarning podshoga taʼzimi, qurbonlik marosimlari va boshqa aks ettirilgan. Nisodan topilgan kumush, fil suyagi, sopol buyum, idish, turli bezaklardagi tasvirlarning syujeti yunon afsonalari asosida, lekin kishilarning qiyofalari mahalliy xalklarni eslatadi.
P.ning garbiy qismida ibodatxonalarning turli-tuman tiplari mavjud boʻlib, yunon-rim meʼmorligining kuchli taʼsiri koʻzga tashlanadi, shu bilan bir qatorda ayvonli binolar qurilgan. Devoriy rasmlar, xudo va podsholarning haykallari bino bezagining bir qismiga aylantirilgan. Suyakdan ishlangan ayol haykalchalari saqlangan.
|
