Qipchoqlar: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: hoz. → hozirgi, y.lar → yillar (4), va b.) → va boshqalar), va b. → va boshqa using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: -a. → -asr (24) using AWB
Qator 4:
'''Qipchoqlar''' (rus manbalarida — polovetslar, Vizantiya manbalarida — kumanlar) — turkiy xalqlarning eng yirik qabilalaridan biri; oʻzbek xalqi etnik tarkibidagi asosiy komponentlardan biri. Q. nafaqat oʻzbek xalqi entogenezida, balki qator boshqa turkiy xalqlar — qozoqlar, qirgizlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar, tatarlar, boshqirdlar, oltoyliklar va Shim.
 
Kavkazdagi ayrim xalqlar (noʻgʻoylar, qoʻmiqlar, qorachoylar va boshqalar) shakllanishida muhim rol oʻynagan. Q.ga xos etnik belgilar usmonli turklar, vengerlar va boshqa qator xalqlar tarkibida ham mavjud. q. [[mil]]. av. 3-a.asr — [[mil]]. 4-a.daasrda Shim.-Gʻarbiy Oltoyda yashaganlar. Q.ning ilk ajdodlaridan bir qismi 6-a.daasrda Gʻarbiy Oltoydan chiqib, hozirgi Moʻgʻuliston va Tuva yerlariga kelib oʻrnashadilar. 2-qismi esa Irtish daryosi yaqinidagi dashtlarga koʻchib oʻtib, kimaklarga tobe boʻlgan. 8—12-a.largaasrlarga kelib Q. Dashti Qipchoq choʻllarida yashagan paytlarida ularning tarkibiga til jihatdan qarindosh boʻlgan koʻplab etnik guruhlar kelib qoʻshilgan. 8—9-a.lardaasrlarda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning siyosiy va etnik xaritasida jiddiy oʻzgarishlar yuz bergan. 10-a.ningasrning oxiri — 11-a.asr boshlarida gʻarbiy qipchoqlar, kimaklar Markaziy va Gʻarbiy Qozogʻiston hududidagi boshqa qabilalarni hamda Uralboʻyi va Volganing oʻrta oqimidagi turkiylashgan ugor-fin qabilalarini ham oʻzlarining tarkibiga kiritganlar. Shunday qilib, gʻarbiy qipchoqlar 11-a.daasrda Ural va Volganing oʻrta oqimida yashovchi yirik etnosiyosiy uyushmaga aylandi. 13 —14-a.lardaasrlarda Dashti Qipchoqdan koʻplab qipchoq qabila va urugʻlarining koʻchib ketishlariga qaramay qipchoqlarning asosiy qismi bu yerda qolib, Oltin Urda aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Ular madaniy taraqqiyoti darajasiga koʻra oʻzlarining hukmdorlari hisoblangan moʻgʻullardan yuqori darajada boʻlgan. Oltin Oʻrda xonlarining boshqaruv tizimida qipchoq-oʻguz lahjasiga asoslangan adabiy til yetakchi mavqeni egallar edi.
 
15-a.ningasrning 1-yarmi—16-a.daasrda koʻplab turkiy xalqlar singari gʻarbiy qipchoqlarning asosiy qismi noʻgʻaylar uyushmasi tarkibiga kirgan.
 
Q.ning Movarounnahr madaniy mintaqalariga yalpi koʻchib kelishi Shayboniyxon davrida 16-a.daasrda va keyinchalik 17-a.daasrda ashtarxoniylar davrida yuz bergan. Shuningdek, Q. 16-a.ningasrning 2-yarmi — 18-a.asr ning boshlarida, jungʻarlarning Qozogʻistonning jan. hududlariga bostirib kirishi jarayonida ham Zarafshon vohasi va Fargʻona vodiysiga koʻchib kelganlar. Qoraqalpoqlar, qozoqlar bilan birga Q.ning Oʻrta Osiyo hududlariga kirib kelishi 2 yoʻnalishda boʻlib, ularning bir qismi Sirdaryoning yuqori oqimi boʻylab Toshkent vohasi va Mirzachoʻl zonalarida joylashgan. Q.ning ikkinchi qismi esa Oʻrta Zarafshon boʻylab ketgan. 18-a.ningasrning 20—30-yillarida Q. Shim. Fargʻonaning togʻ oldi mintaqalariga kelib oʻrnashganlar. Faqatgina maʼlum miqdordagi Q.gina Toshkent vohasida qolgan. Bu davrda q. [[4 ta asosiy guruhga: qora qipchoq]], [[sariq qipchoq]], [[xitoy qipchoq va qulon qipchoqlarga boʻlingan]]. Ularning har biri, oʻz navbatida, mayda guruhlarga boʻlingan. Q.ning ayrim guruhlari 20-a.boshlarigachaasrboshlarigacha oʻzlarining urugʻ-qabilaviy boʻlinishlarini saqlab qolganlar.
 
Q 20-a.asr boshlariga qadar yarim oʻtroq holda yashab, oʻzlari uchun anʼanaviy boʻlgan chorvachilikni dehqonchilik bilan qoʻshib olib borganlar.
 
Statistik materiallardan Q.ning oʻzbek va qirgʻizlar bilan qoʻshilib ketishi 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida ancha jadal kechganligi maʼlum. Mas, agar 19-a.ningasrning 90-yillarida Fargʻona vodiysidagi Q. soni 70 ming nafarga, 1917 yilga kelib, 44 ming nafarga teng boʻlsa, 1926 yilga kelib esa ularning vodiydagi soni 33,6 ming nafarga tushib qolgan.
 
Fargʻona Q.ining asosiy qismi Andijon uyezdida, Andijonsoy, Norin daryosining quyi qismi, Moylisuv va Qoradaryo atrofidagi qishloqlarda yashagan. Ularning maʼlum qismi Namangan uyezdi Kosonsoy, Sumsar, Chodak, Podsho-Ota, Norin, Gʻova kabi daryo va soy qavzalarida hamda Yangiariq kanali atrofidagi manzilgohlarda joylashgan. Fargʻona uyezdi hududidagi Shahonsoy va Aravonsoy, Qoʻqon uyezdidagi Soʻx va Isfara daryosi oʻzanlarida ham bir necha qipchoq qishloqlari mavjud boʻlgan.
 
19—20-a.asr boshlarida vodiy hududida yashayotgan Q. K.Sh. Shoniyozovning fikricha, 4 ta katta guruhga boʻlingan. Bular - q. [[(yoki toza qipchoqlar]]), qirgʻizqipchoqlar, xitoy-qipchoqlar va sartqipchoqlar. Oʻz navbatida, yuqorida saiab oʻtilgan qipchoq guruhlari bir qancha urugʻlarga boʻlinganlar. Qoʻgʻay, bugʻoch, kumushoy, oʻlmas, yashiq, jaydoq, puchugʻoy, elatan, boʻgʻoz, ogʻim, toz, sirmoq, yettiqashqa, qutluqsaid, cherek, koʻkmoʻyin, toʻrtaygʻir (yoki 4 ogʻayni), toʻrttoy, tovuldi, changʻroqchi, chiyal, koʻlon, oqboʻyra, qorabovur, boshqirt, tikan, qoratikan, sari-qipchoq, qoramoyun kabi urugʻlari Fargʻona vodiysida qayd etilgan.
 
Q.ning koʻpchiligi asta-sekin oʻtroqlashib, dehqonchilik b-p shugʻullangan. Ayrim guruhlari 20-a.asr boshlarigacha yarim oʻtroq holda yashab, dehqonchilik va chorvachilik bilan mashgʻul boʻlganlar. 20-a.ningasrning 1-choragida Oʻzbekiston chegarasida yashovchi Q.ning umumiy soni 127 ming kishi boʻlib, shundan 52 ming kishi Zarafshon vodiysida, 42,2 ming kishi Fargʻona vodiysida yashagan. Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm vohalarida ham Q.ning ayrim guruhlari boʻlgan.
 
== Adabiyot ==