|
'''Yorugʻlik''' odam [[koʻz]]iga koʻrinuvchi [[toʻlqin uzunligi]]dagi (400-700 [[nanometr|nm]] atrofida) [[elektromagnit nurlanish]]dir. Yorugʻlik [[kvant]]i [[foton]], deb ataluvchi [[elementar zarracha]]dir.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Yorugʻlik''' — inson koʻzi sezadigan (tebranish chastotasi 4,0YU14—7,5YU14 Gs) elektromagnit toʻlqinlar. Bu vakuumdz. toʻlqin uzunligi ~ 400 Nm dan ~ 760 Nm gacha boʻlgan toʻlqinlar uzunligiga moye keladi. Spektrning infrakizil nurlanish va ultrabinafsha nurlanish sohalari ham Yo. deb ataladi. Spektrning infraqizil nurlanish sohasi b-n rentgen nurlari orasida keskin chegara yoʻq. Turli yoritqichlar (Quyosh, yulduzlar, elektr lampochkalar va b.) Yo. chiqaradi. Yo. toʻlqin xossaga hamda korpuskulyar xossaga ega. Baʼzi hodisalar (difraksiya, interferensiya, qutblanish)da Yo.ning toʻlqin xossasi, boshqa hodisalar (fotoeffekt, lyuminessensiya, atom va molekulalar spektrlari)da korpuskulyar xossasi namoyon boʻladi. Yo.ning toʻlqin xossasini toʻlqinlar nazariyasi, korpuskulyar xossasini kvant nazariya tavsiflab beradi; har ikkala xossasi birbirini toʻldiradi. Yo.ning korpuskulyar nazariyasini I. Nyuton, toʻlqin nazariyasini X. Gyuygens, kvant nazariyasini A. Eynshteyn ishlab chiqqan. Yo. qonuniyatlari optikayaa oʻrganiladi. Yo. bosimi, yaʼni mexanik taʼsiri borligini J. K. Maksvell nazariy isbotlagan. Yo.ning issiqlik, elektr, fotokimyoviy va b. taʼsirlari mavjud. Baʼzi qoʻngʻizlar, oʻsimliklar, elementlar ham oʻzidan Yo. chiqaradi.
Yorugʻlik birliklari — Yo. kuchi, yoritilganlik, ravshanlik, Yo. oqimi va b. yoruglik kattaliklari birliklari. Xalqaro birliklar tizimit Yo. kuchi birligi sifatida kandela ishlatiladi. Yo. oqimi birligi qilib lyumen qabul qilingan. Sirtning yoritilishi sirtga tushayotgan Yo. oqimi, yaʼni Yo. kvanti zichligi b-n aniqlanadi. 1 sm2 sirtga tushayotgan 1 lyumen Yo. oqimi fot (f) b-n ifodalanadi. Fot b-n bir qatorda radfot (radiatsiya) ishlatiladi. Ravshanlik sirtga tik tushayotgan Yo. kuchi b-n oʻlchanadi; ravshanlik birligi — stilb (sb). Fotometriyada Yo. energiyasi joul, Yo. oqimi vattlar b-n oʻlchanadi. Yorugʻlik bosimi — Yo.ning uni qaytaruvchi va yutuvchi jismlarga, zarralarga, shuningdek, ayrim molekula va atomlarga koʻrsatadigan taʼsiri. Yo. bosimi haqidagi farazni birinchi marta 1619 y.da I. Kepler kometa dumlarining Quyosh yaqinidan uchib oʻtishidagi ogʻishini tushuntirish uchun ishlatgan edi. 1873 y.da J. K. Maksvell elektromagnit nazariya asosida Yo. bosimi kattaligini hisoblab chikdi. U eng kuchli Yo. manbalari (Quyosh, elektr yey) uchun ham juda kichik mikdormiqdor ekan. Yer sharoitida u yonaki hodisalar (konveksion toklar, radiometrik kuchlar) b-n niqoblanadi. Shu sababli, Yo. bosimini sof holda oʻlchash murakkab ish. Uni birinchi marta 1899 y.da P. N. Lebedev tajribada anikdagan. Uning olgan natijalari J. K. Maksvellning hisoblashlariga moye kelgan edi. U Yo.ning gazlarga beradigan bosimini oʻlchash mumkinligini 1908 y.da isbotladi. Dumli yulduzlar Yo. bosimi taʼsirida paydo buladi, deb taxmin qilinadi. Elektromagnit nazariyaga kura, jism sirtiga tik tushuvchi yassi elektromagnit toʻlqin yuzaga keltiruvchi bosim elektromagnit energiyaning sirt yaqinidagi zichligi i ga teng . Ushbu energiya jismga tushuvchi va undan qaytuvchi toʻlqinlar energiyasidan tashkil topadi. Agar jism sirtining 1 sm2 ga tushuvchi elektromagnit toʻlqin quvvati Q erg/sm2s, qaytarish koeffitsiyenti R boʻlsa, u holda sirt yaqinida energiya zichligi u=Q(h+R)/c. Bundan Yo.ning jism sirtiga bosimi P=Q(h+R)/c boʻladi. Yo. bosimi koʻlamlari birbiridan jiddiy farq qiluvchi astrofizika va atom sohalarida juda muhimdir. Lazerlar paydo boʻlishi b-n Yo. bosimidan turli sohalarda foydalanish imkoni keskin kengaydi (q. [[Kompton effekti]], [[Myossbauer effekti va b]].). Yorugʻlik vektori (Yo. maydon nazariyasida) — Yo. energiyasining kattaligini va koʻchirilish yoʻnalishini aniklab beruvchi Yo. oqimi zichligini ifodalaydigan vektor. U fotometriyada amaliy ahamiyatga ega, uning yordamida Yo.ning hajm zichligi, Yo. oqimining yutilishi, sirtning yoritilganligi va b. aniklanadi. Yorugʻlik kvanti — foton energiyasi. Yo. toʻlqin tarqatish b-n birga korpuskulyar, yaʼni kvant tabiatga ham ega boʻlishini M. Plank isbotlagan. Plank nazariyasiga koʻra, Yo. moddaning atom, molekulalaridan uzluksiz oqim tarzida emas, balki aniq miqdordagi ayrim ulushlar tarzida chiqadi va ularga shunday ulushlar tarzida yutiladi. Bu ulushlar kvantlardir. Fotoeffekt hodisasini shu nazariyaga asoslanib tushuntirish mumkin. Kvant mexanika qonunlari ham shu nazariyaga asoslangan. Yorugʻlik kuchi — koʻrinuvchi nurlanish manbaining muayyan yoʻnalishda yorugʻlanishini ifodalaydigan Yo. kattaligi. Yo. manbaidan fazoviy burchak birligi O. da tarqalayotgan Yo. oqimi F ni ifodalaydi: /=FD2. Xalqaro birliklar tizimi SIda kandela (kd) Yo. kuchi oʻlchov birligi deb qabul qilingan. Yo. kuchini aniqlash yoritish texnikasida (uyjoylarni yoritish), tibbiyotda (yorugʻlik b-n davolash), i. t. ishlarida amaliy ahamiyatga ega. Yorugʻlik oqimi. Yo. energiyasini sezishda, tabiiyki, koʻz alohida ahamiyatga ega. Inson koʻzining turli rangdagi Yo.ni sezish qobiliyati ham turlicha. Shuning uchun biror sirt orqali oʻtayotgan Yo.ning toʻlqin energiyasi emas, balki bu Yo. energiyasining bevosita koʻzga taʼsir etib koʻrish sezgisi uygʻotadigan qismi ahamiyatli. Biror sirt orqali vaqt birligi ichida oʻtadigan va koʻrish sezgisi b-n baholanadigan yorugʻlik energiyasi Yo. oqimi deb ataladi, yaʼni F= W/t, bunda F — Yo. oqimi; t — Yo. tushayotgan vaqt oraligʻi; W — sirt orqali oʻtayotgan, yaʼni fazoviy burchak O. da tarqalayotgan Yo. energiyasi. Agar W — nuqtaviy manbadan barcha yoʻnalishlar boʻyicha tarqalayotgan Yo. energiyasini ifodalasa, F — toʻla Yo. oqimini bildiradi. Yo. oqimining oʻlchov birligi qilib lyumen (lm) qabul qilingan. U Yo. kuchi 1 qd boʻlgan manbaning fazoviy burchak 1 sr da hosil qiladigan Yo. oqimini ifodalaydi: 1 kd1 sr=1 lm. Yorugʻlik energiyasi — inson koʻzi sezadigan elektromagnit toʻlqinlar energiyasi qismi. U Yo. oqimining yoritish davomliligiga koʻpaytmasiga teng . Yo. energiyasi birligi — lyumen x xsekund (lms).<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
[[Tasvir:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|center|460px|Fazoviy vakuumda [[Yer]]dan [[Oy]]gacha masofani bosib oʻtayotgan yorugʻlikni koʻrsatuvchi tarx (~ 1.2 soniyada).]]
Yorugʻlikning [[vakuum]]da tarqalish tezligi 299 792 458 m/s dir. Boshqa muhitlarda yorugʻlik sekinlashadi.
[[Turkum:Optika]]
|
