Aluminiy: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k imlo, replaced: Mendeleev → Mendeleyev, S. og‘. → Solishtirma ogʻirligi using AWB
k imlo, replaced: r-da → rda (7), Mendeleyev davriy sistemasi → Mendeleyev davriy sistemasi using AWB
Qator 3:
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Alyuminiy''' (Aluminium), A1 -[[Mendeleyev davriy sistemasiningsistemasi]]ning III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; A. lot. alumen (achchiqgosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.). A. yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchin-chi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda turadi. Metall holidagi A.ni birinchi marta 1825 y. X. K. Ersted topgan. A. ta-biatda sof holda uchramaydi, uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosi-likatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. O‘zbekistonda shular-danshulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topil-gantopilgan. A. giltuproq (A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) bilan suyuqlantirib, elektroliz qilish yo‘li bilan olinadi. Giltuproq esa asosan boksitdan olinadi. O‘zbekistonda Angren kaolinidan ham giltuproq olish mumkinligi aniqlangan. A. kumushday oq metall, allot-ropik shakl o‘zgarishlari (q. Allotropiya) yo‘q. Suyuqlanish temperaturasi — 660’, qaynash temperaturasi 2500° atrofida, Solishtirma ogʻirligi 2,6989. A. plastik, oson presslanuvchan, bolg‘alanuvchan, qoliplanadigan,cho‘ziladigan metall. 380A. barcha barqaror bi-rikmalarida 3 va-lentli, yuqori temperaturada ba’zan 1, kamdan-kam hollarda 2 va-lentli bo‘lishi mum-kin. A. sirka, vino, limon kislotalari va boshqa organik moddalar ta’siriga turg‘un. A. kislorod bilan tez b pri kadi, shu sa-babli uning usti hamisha oksid pardasi bilan qoplangan bo‘ladi; oksid pardasi zich bo‘lganidan u A.ni zanglashdan va turli moddalar ta’siridan saqlaydi. A. kuku-nikukuni shiddat bilan yonadi, yuqori temperaturada galo-genlar bilan birikib, A. ftorid (A1F3), A. xlorid (A1S13), A. bromid (A1Vg3), A. yodid (A1J3), A. astatid (AlAt3), ol-tingugurt bilan A. sulfid (A12S3), azot bilan A.nitrid (A1N3), uglerod bilan A. kar-bid (A14S3) hosil qiladi. Shuningdek, alohida usulda A. bilan vodorod birikmasi — A. gidrid (A1N3) olish mumkin. Juda suyultirilgan hamda konsentrlangan ni-trat kislota A.ga ta’sir etmaydi (sir-tida darhol hosil bo‘lgan oksid pardasi uni saqlaydi), suyultirilgan va konsen-trlangan sulfat kislotada A. qisman eriydi. Vodorod xlorid A.ga kuchliroq ta’sir etadi, ortofosfat kislota ta’sir etmaydi. A.ning ko‘pgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislo-tali reaksiya ro‘y beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil bo‘ladi. A. tarkibining sofligi-gasofligiga qarab o‘ta sof, juda sof va texnik sof xillarga bo‘linadi. O‘ta sof A. (A. 999 markali) 0,001% gacha qo‘shimchaga, juda sof A. (A. 995. A. 99, A. 97, A. 95 marka-larmarkalar) 0,005 dan 0,05% gacha, texnik sof A. (A85, A8, A7, A5, AO, A va AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qo‘shimchaga ega bo‘ladi. A. yengil va puxta qotishmalar olishda juda katta ahamiyatga ega. U mis, rux, nikel, magniy, temir, titan qotishmalariga ham legirlovchi element sifatida qo‘shiladi. A. ba’zi metallar-nimetallarni ularning oksidlaridan qaytarishda (alyuminotermiya) ishlatiladi. Bu me-tallardan samolyotsozlik, radio va elek-trotexnika, rangli metallurgiya hamda boshqa sanoat tarmoqlarida foydalani-ladi. A. zichligining kamligi, yuqori darajadagi elektr o‘tkazuvchanligi, ay-rim kimyoviy moddalarga nisbatan chi-damliligichidamliligi va tannarxining arzonligi sababli texnikaning turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Undan uy-ro‘zg‘or as-boblari, kimyoviy asbob-uskunalar va boshqa ko‘pdan-ko‘p buyumlar tayyorlanadi.Temir Otaqo‘ziyev.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->