Qoʻrgʻoshin: Versiyalar orasidagi farq

'''Qoʻrgʻoshin''', R -[[Mendeleyev davriy sistemasi]]ning IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 82, atom massasi 207,2. Tabiiy Q.Qoʻrgʻoshin 5 ta barqaror izotop: 2(,2R (juda oz miqdorda), 2MR (1,5%). 206R (23,6%), 2(|7R (22,6%) va 208R(52,3%) lardan iborat.

Q.Qoʻrgʻoshin miloddan 6—7 ming yil avval Misr, Mesopotamiya va qad. dunyoning boshqa mamlakatlari xalqlariga maʼlum boʻlgan. Ular Q.danQoʻrgʻoshindan haykal, uy anjomlari va boshqa buyumlar yasashgan. Rimliklar Q.danQoʻrgʻoshindan suv quvurlari sifatida foydalanishgan. Yunoniston va Qad. Rimda Q.Qoʻrgʻoshin birikmalari — Q.Qoʻrgʻoshin kuli RO va Q.Qoʻrgʻoshin li oq boʻyoq 2RSO,R(ON), turli dori va boʻyoqlar tayyorlash uchun ishlatilgan.

Q.Qoʻrgʻoshin Yer poʻstining massa jihatidan 1,6T0~3%ini tashkil etadi. Uning 80 ga yaqin minerali maʼlum (bulardan eng muhimi galenit R5). Polimetall rudalarning oksidlanish zonalarida Q.ningQoʻrgʻoshinning (90 ga yaqin) ikkilamchi rudalari hosil boʻladi, ular jumlasiga anglezit R804, serussit RSO,, krokoit RSg04, piromorfit R,(RO,),S1 kiradi. q. [[radioaktiv elementlarning yemirilishi]]dan hosil boʻlgan oxirgi mahsulot sifatida [[uran]], [[toriy]] va [[aktiniy]] [[ruda]]larida uchraydi. Biosferada Q.Qoʻrgʻoshin oz miq-dorda va tarqoq holda boʻladi (tirik organizmda 5-10 3%, dengiz suvida ZT0_9%). Tabiiy suvlardagi Q.Qoʻrgʻoshin ionlari loyga yutilib, vodorod sulfid taʼsirida R8 holida suv tubiga choʻkadi, natijada dengiz balchigʻida Q.Qoʻrgʻoshin toʻplana boradi.

Q.Qoʻrgʻoshin yoqlari markazlashgan kub shaklida kristallanadi. Q.ningQoʻrgʻoshinning allotropik shakl oʻzgarishi yoʻq; suyuqlanish temperaturasi 327,4°, qaynash temperaturasi 1725°, zichligi 11,34 g/sm3. Q.ningQoʻrgʻoshinning oʻz birikmalaridagi oksidlanish darajalari +2 va +4; kimyoviy faol element emas. Q.ningQoʻrgʻoshinning R20, RO, R02, R304va R203tarkibli oksidlargʻgmaʼlum. Kis-lorodsiz sharoitda suv Q.gaQoʻrgʻoshinga taʼsir etmaydi. Qning R (ON), va R(ON)4 tarkibli gidroksidlari amfoter. vodorodli birikmasi RN4rangsiz gaz, beqaror modda, u R va N2ga parchalanadi. Q.Qoʻrgʻoshin galogenlar bilan birga qizdi-rilsa, RX2tarkibli, suvda oz eruvchan galogenidlar hosil qiladi (bu yerda X—galogen).

Sanoatda Q.Qoʻrgʻoshin R8 va qisman Q.ningQoʻrgʻoshinning kislorodli birikmalaridan olinadi. Metall holdagi q. [[olish uchun R8 ni havo ishtirokida kuydirib]], [[hosil boʻlgan RO ni koʻmir taʼsirida xomaki Q]].ga qadar qaytariladi. Kuydirish jarayonida paydo boʻladigan R8YU3 ni qaytarish uchun ohak qoʻshiladi. Xomaki Qda 92—98% R boʻlib, qolgan qismini Si, A§ (baʼzan Ai), 2p, 8p, A$, V1, Gʻe tashkil qiladi.

Q.Qoʻrgʻoshin juda koʻp miqdorda q. [[akkumulya-torlari uchun sarflanadi]]. Q.Qoʻrgʻoshin u-va boshqa radioaktiv nurlarni yutishi sababli Q.danQoʻrgʻoshindan radioaktiv moddalar saqlanadigan idishlar, rentgen xonalari uchun qurilmalar tayyorlanadi. Elektr kabellarni korroziyadan va mexanik taʼsirdan himoya qilish uchun Q.Qoʻrgʻoshin bilan qoplanadi. Q.Qoʻrgʻoshin asosida juda koʻp qotishmalar hosil qilinadi. Q.Qoʻrgʻoshin oksid RO billur va optik shishalar tayyorlashda ishlatiladi. Uning azidi va stifiati (trinitrorezorsinati) portlovchi moddalar uchun tutantiriq sifatida ishlatiladi. Q.ningQoʻrgʻoshinning tetraetili esa antide-tanatordir. N28 ning bor-yoʻqligini aniqlash uchun q. [[atsetatdan foydalaniladi]]. Q.ningQoʻrgʻoshinning barqaror izotopi 204R va radiaktiv izotopi 2|2R nishonli atomlar sifatida qoʻllanadi. Q.liQoʻrgʻoshinli dorilardan teri kasalliklarini davolashda foydalaniladi.

Oʻsimliklar oʻzi uchun kerakli Q.niQoʻrgʻoshinni tuproqdan, suvdan va atmosfera yogʻinlaridan oladi. Odam organizmiga 1 sutkada ovqat orqali 0,22 mg cha, suv orqali 0,1 mg cha, chang orqali 0,08 mg Q.Qoʻrgʻoshin kiradi. Q.Qoʻrgʻoshin miqdori sutkasiga 0,2–2 mg dan oshmasligi kerak. Ortiqcha Q.Qoʻrgʻoshin organizmni zaharlaydi. Natijada jigar, yurak-tomir sistemasi, oʻpka va boshqa organlar kasallanadi. Bunday bemorlarni davolashda maxsus (komplekson hosil qiluvchi) va umuman sogʻayti-ruvchi dorilar (glyukoza, turli vita-minlar) hamda fizioterapiya usullari qoʻllanadi. Q.danQoʻrgʻoshindan xastalanishni bar-taraf qilishda profilaktika katta ahamiyatga ega. Bu maqsadda Q.Qoʻrgʻoshin oʻrniga boshqa metall (mas, rux) ishlatish, Q.Qoʻrgʻoshin li oq boʻyoq oʻrniga titanli oq boʻyoqdan foydalanish, Q.Qoʻrgʻoshin ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash, ish joylarini shamollatish, ishchilarni shaxsiy himoya qilish, parhez saqlash, vaqt-vaqti bilan tibbiyot koʻrigidan oʻtkazib turish katta ahamiyatga ega.

* Rahimov X.Qoʻrgʻoshin R.Qoʻrgʻoshin, Anorganikximiya, T.Qoʻrgʻoshin, 1984; Kasmmova S.S.QoʻrgʻoshinQoʻrgʻoshin, Biogennne elementm, T.Qoʻrgʻoshin, 1990.