Uran (kimyoviy unsur): Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k link, replaced: at. m. → atom massasi, Mendeleyev davriy sistemasi → Mendeleyev davriy sistemasi using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: U. → {{subst:FULLPAGENAME}} (42) using AWB
Qator 1:
{{Maʼnolari|Uran (maʼnolari)}}
'''Uran''' (lot. Uranium), U — [[Mendeleyev davriy sistemasi]]ning III guruxiga mansub kimyoviy radioaktiv element, aktinoidlarp kiradi. Tartib rakami 92; atom massasi 238,029. Tabiiy U.Uran (kimyoviy unsur) 3 ta radioaktiv izotop: 238U yoki UI (99,2739%), 235U yoki aktinouran AcU (0,7024%) va 234U yoki UII (0,0057%) dan iborat. U.Uran (kimyoviy unsur)ning massa soni 226 dan 242 gacha boʻlgan 16 ta sunʼiy radioaktiv izotoplaridan eng uzok, mavjud boʻladigani 233U (Tl/2= 1,62105 y.) dir; u toriyni neytron nurlatish yoʻli bilan olinadi. 238U va 235U radioaktiv qatorlarnnit 1aʼzosi.
 
U.Uran (kimyoviy unsur)ni dastlab 1789 yilda nemis kimyogari M.G.Uran (kimyoviy unsur)Uran (kimyoviy unsur)Klaprot Bogemiyaning U.Uran (kimyoviy unsur)li rudasi tarkibida kashf etdi va Uran planetasi deb atadi. 1841 yilda fransuz kimyogari E.M.Uran (kimyoviy unsur)Uran (kimyoviy unsur)Peligo U.Uran (kimyoviy unsur) xloridni vodorod bilan qaytarib sof U.Uran (kimyoviy unsur) olishga muvaffaq boʻldi.
 
U.Uran (kimyoviy unsur) — kulrang tusli metall. Uning 3 ta allotropik modifikatsiyasi maʼlum: aU, (3U, yU. U.Uran (kimyoviy unsur)ning suyuqlanish temperaturasi 1132°, qaynash temperaturasi 3818°, zichligi 19,120 g/sm3. U.Uran (kimyoviy unsur) inert gazlardan tashqari deyarli hamma elementlar bilan reaksiyaga kirishadi, metallar bilan intermetall birikmalar hosil qiladi. Birikmalarida 2, 3, 4, 5, 6 valentli. U.Uran (kimyoviy unsur)ning 6 va qisman 4 valentli birikmalari deyarli barkaror. U.Uran (kimyoviy unsur) havoda suyet oksidlanadi. 150°da oksidlanish jarayoni tezlashadi. U.Uran (kimyoviy unsur) (1U)oksid UO2 asos, U.Uran (kimyoviy unsur) (U1)oksid UO, amfoter xossalarga ega. UO3 suvda eritilganda diuranat (H2U2O7) va uranat (H2UO4) kislotalar hosil boʻladi. UO3 ishqorlar bilan metall uranatlar hosil qiladi. U.Uran (kimyoviy unsur) ftor bilan odatdagi trada, boshka galogenlar bilan esa faqat qizdirilganda birikadi. UO3 ning oʻzi uranil nitratni qizdirib, UO2 esa UO3 ni vodorod bilan qaytarib olinadi. UO2 ni metall holdagi U.Uran (kimyoviy unsur) bilan qizdirib, uran (P)oksid UO, UO2 ga vodorod peroksid taʼsir ettirib, uran peroksid UO42H2O xreil qilinadi.
 
U.Uran (kimyoviy unsur) rudalarini boyitishda gidrometallurgiya usullari qoʻllanadi. Koʻpincha U.Uran (kimyoviy unsur) rudasiga koʻp miqdorda sulfat yoki nitrat kislota yoxud ularning aralashmasidan qoʻshib, U.Uran (kimyoviy unsur)ni eritmaga oʻtkaziladi. Eritmaga aminlar va alkilfosfatlar qoʻshib, U.Uran (kimyoviy unsur) ekstraksiya yoki ion almashtirish yoʻli bilan yot jinslardan ajratib boyitiladi. Soʻngra boyitilgan eritmalardan ammoniy diuranat (NH4),U2O7 yoki natriy diuranat Na2U2O7 yoxud uran (IV)gidroksid U(OH)4 holida choʻktiriladi. Bu choʻkmalar U.Uran (kimyoviy unsur) birikmalarini xreil qilishda dastlabki modda sifatida ishlatiladi.
 
U.Uran (kimyoviy unsur) yadro reaktorlarida asosiy yoqilgʻi sifatida qoʻllanadi. U.Uran (kimyoviy unsur) tuzlari fotografiyada, analitik kimyo’da, shisha tayyorlashda (shishani sariqyashil tusli qilishda) va yuqori traga chidamli sirlar uchun boʻyagich modda sifatida ishlatiladi.
 
Odam, hayvon va oʻsimlik toʻqimalarida juda oz (10"s—10"8%) miqdorda, oʻsimlik kulida 1,510~5%, baʼzi bir qoʻziqorin va suvoʻtlarda koʻproq U.Uran (kimyoviy unsur) boʻladi. U.Uran (kimyoviy unsur) odam va hayvon organizmiga — oshqozonga suv va ovqatdan, nafasga havodan va teri orqali kiradi. U.Uran (kimyoviy unsur) qonda uzoq vaqt aylanmaydi. Odam va hayvon organizmida U.Uran (kimyoviy unsur) miqdori 10"7 g dan oshmaydi. U.Uran (kimyoviy unsur) xayvon va oʻsimlikning normal hayot faoliyati uchun zarur element qisoblanadi, lekin uning fiziologik funksiyasi yaxshi anik,lanmagan. U.Uran (kimyoviy unsur)ni qazib olishda va ishlov berishda undan zaharlanish mumkin. U.Uran (kimyoviy unsur) organizmga kirganida barcha organ va toʻqimalarga taʼsir etadi. Zaharlanshdan saqlanish uchun germetik qurilmalardan foydalanish, havo va suvni toza tutish, ishchilarni tibbiy nazoratdan oʻtkazib turish va gigiyena qoidalariga rioya qilish kerak.
 
== Adabiyot ==
* Axmetov N.S.Uran (kimyoviy unsur)Uran (kimyoviy unsur), Obshaya i neorganicheskaya ximiya, M.Uran (kimyoviy unsur), 1998; Parpiyev N.A.Uran (kimyoviy unsur)Uran (kimyoviy unsur), Rahimov H.R.Uran (kimyoviy unsur)Uran (kimyoviy unsur), Muftahov A.Uran (kimyoviy unsur)Gʻ.,Anorganik kimyo, T.Uran (kimyoviy unsur), 2003.
 
{{no iwiki}}