Termiz: Versiyalar orasidagi farq

[[1999]]-yil [[noyabr]] oyida[[oy YUNESCO(vaqt birligi)|oy]]ida Y[[UNESCO]] Bosh konferensiyasining Parijda[[Parij]]da boʻlgan 30-majlisida [[Markaziy OsiyoningOsiyo]]ning qadim shahrlaridan biri Termiz shahrining[[shahar|shahri]]ning 2500 yillik yubileyini[[yubiley]]ini 2001 yilda xalqaro miqyosda[[miqyos]]da nishonlashga qaror qilindi. Mazkur qaror munosabati bilan [[Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi|Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi]] 1999 yilning 27 dekabrida[[dekabr]]ida «Termiz shahrining 2500 yillik yubileyini 2001 yilda oʻtkazish va unga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida» maxsus qaror qabul qilindi.

'''Termiz''' — [[Surxondaryo viloyatidagnviloyati]]dagn [[shahar]]. Viloyat markazi. Amudaryoning[[Amudaryo]]ning oʻng sohilida[[sohil]]ida, Oʻzbekistonning [[janub|jan.]] qismida, [[Afgʻoniston]] chegarasiga[[chegara]]siga yaqin, oʻrtacha 310 m balandlikda[[mutlaq balandlik|balandlik]]da joylashgan. Xalqaro daryo porti[[port]]i. [[Temir yoʻl stansiyasi]]. Toshkentdan[[Toshkent]]dan 708 km. Maydoni[[Maydon]]i 27,8 km². Aholisi[[Aholi]]si 119,6 ming kishi (2004). Iklimi[[Iqlim|Iklim]]i [[kontinental iqlim|kontinental]], issiq va quruq, yozi[[yoz]]i jazirama issiq (Oʻzbekistondagi eng issiq shahar — eng yuqori temperatura 49,5°, 1914 y. 21 iyunda qayd etilgan), qishi iliq va qisqa. Yillik oʻrtacha temperatura 16—18°. [[Yanvar|Yanv.]]ning oʻrtacha trasi[[temperatura|tra]]si 2,8—3,6, iyulniki[[iyul]]niki 28—32°. Baʼzida, qishda[[qish]]da sovuq — 20° va undan ham past boʻladi. Yillik [[yogʻinlar|yogʻin]] 133 mm.

Arxeologik topilmalar, [[arab tili|arab]] va [[yunon tili|yunon]] manbalarida[[manbalar]]ida keltirilgan maʼlumotlar T.ning Sharqdagi qad. shaharlardan biri ekanligidan dalolat beradi. Shaharning qulay geografik oʻrni, strategik ahamiyatga molik joyda boʻlganligi, sharqni[[sharq]]ni [[gʻarb]], jan.ni [[shimol]] bilan bogʻlovchi [[savdo]] chorrahasida barpo etilishi, uning tez surʼatlar bilan rivojlanishiga[[rivojlanish]]iga zamin yaratgan. [[Buyuk ipak yoʻlinintyoʻli]]nint muhim bir tarmogʻi ham T. orqali oʻtgan.

Qad. Sharq sivilizatsiyasining[[sivilizatsiya]]sining shakllanishida T.ning oʻziga xos oʻrni bor. Koʻxna T.ning [[qalʼa]] qismida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalari va yozma manbalarning tahliliga koʻra shaharga [[milod|mil.]] av. 1ming yillikning oʻrtalarida asos solingan. T. Sugʻdiyona[[Sugʻd]]iyona, [[Xorazm]], [[Margʻiyona]] va [[Parfiya]] davlatlari[[davlat]]lari bilan [[madaniyat|madaniy]] va [[savdo]] aloqalarini[[aloqa]]larini oʻrnatgan. Topilmalarga qaraganda shaharning Hindiston bilan madaniy va savdo aloqalari ham juda faol va uzviy boʻlgan.

[[Mil. av. 4—3IV asr|Mil. av. 4]]—[[Mil. av. III asr|3-a.]]larda 10 ga maydonni egallagan T.ning qad. qalʼasi oʻrnida aholi manzili boʻlgan. [[Hofizi AbruyningAbru]]yning yozishicha, shahar nomi[[nom]]i "Taramastxa" (baqtriycha "narigi sohildagi manzil") soʻzidan olingan boʻlib, asrlar davomida turlicha atalib kelgan (mas., Antioxiya, Demetrias, Tarmid, Tarmiz, Tami, Tamo), [[X asr|10-a.]]dan T. deb atala boshlagan.

T. mil. av. 3—23—[[mil. av. II asr|2-a.]]larga kelib Baqtriyaning[[Baqtriya]]ning eng rivojlangan, [[siyosat|siyosiy]], [[iqtisodiyot|iqtisodiy]] va madaniy markazlaridan biriga aylandi. [[Ashyoviy dalillargadalil]]larga koʻra bu davrlarda shaharda [[meʼmorlik]] va hunarmandchilikning[[hunarmandchilik]]ning bir qancha sohalari ([[kulolchilik]], [[degrezlik]] va metallsozlik, shishasozlik[[shisha]]<nowiki />sozlik), [[Salavkiylar]], [[Yunon-Baqtriya podsholigi|YunonBaqtriya]] shohlari[[shoh]]lari tovarpul[[tovar]][[pul]] muomalasi[[muomala]]si Movarounnahrning[[Movarounnahr]]ning boshqa shaharlariga qaraganda ancha oldin rivojlanganligidan dalolat beradi.

T. shahrining gullab yashnagan davri [[Kushonlar davlati|Kushonlar]] hukmronligi davriga toʻgʻri keladi. Bu davrda T. hududiy jihatdan kengayib, Shim. Baqtriyaning yirik shahriga aylangan. Shaharda shu davrga oid meʼmorlik va hunarmandchilik binolari[[bino]]lari va namunalari, turli nafis [[sopol]] va shisha idishlar, fil suyagi, qimmatbaho metall va toshlardan[[qimmatbaho toshlar|toshlar]]dan tayyorlangan [[zargarlik]] buyumlari kabi topilmalarning koʻplab qayd qilinishi buning dalilidir. Mas., Dalvarzintepadan[[Dalvarzintepa]]dan topilgan va fil suyaklaridan yasalgan [[shaxmat]] donalari ([[fillar|fil]] va hoʻkizzebu[[hoʻkiz]]<noeiki />zebu shaklida) xrz. kunda yer yuzida aniqlangan eng qad. shaxmat donalari ([[milod|mil.]] [[II asr|2-a.]]) xisoblanadi. Oʻsha davrda T. Kushonlar davlatining muhim shahri va buddizmnint[[buddizm]]nint markazlaridan biri boʻlgan.

Shaharni Termizshoxlar [[idora]] qilgan. Oʻsha davrda T. [[Termizshohlar|Termizshoxlar]] hokimligining poytaxti[[poytaxt]]i boʻlib turgan. [[Oʻrta Osiyo (arab istilosi)|Arablar bosib olgan davrdadavr]]da (686—704[[686]]—[[704]]) T. 70 gektarga yaqin maydonni egallagan, [[toʻrtburchak]] shaklidagi qalʼadan iborat boʻlgan. [[X asr|10-a.]]da yozilgan "[[Hudud ul-Olam|Hudud ulOlam]]" asarida[[asar]]ida T. "Jayxun boʻyidagi kurkam va obod shahar. Qalʼasi daryo boʻyida, ulkan bozori[[bozor]]i mashhur, Xuttalon va [[Chagʻoniyon]] ahli shu yerda savdo qiladi", deb taʼriflangan.

10—1210—[[XII asr|12-a.]] Boshlarida T. ravnaq topgan. Toxaristonning[[Toxariston]]ning yirik shahri, hunarmandchilik va savdo markaziga aylangan. Bu davrda T. hududi 500 ga dan optik, maydonni egallagan. Shaharda bir qancha mahobatli binolar barpo etilgan. Shulardan Eski shahar qismida [[Termizshohlar saroyi]] saklanib qolgan.

Shaharda [[temirchilik]], shishasozlik, kulolchilik rivojlangan. T.da tayyorlangan hunarmandchilik buyumlariga talab yuqori boʻlgan. Shaharda oʻnlab karvonsaroylar[[karvonsaroy]]lar faoliyat koʻrsatgan. Oʻsha davrda T. yirik madaniyat va ilmfan[[ilm]][[fan]] markazi sifatida ham nom qozongan. Termizlik olimu ulamolar[[ulamo]]lar [[oʻrta asr]] Sharqining [[fan]], madaniyat va maʼrifatiga[[maʼrifat]]iga oʻz hissasini qoʻshgan.

T. vaqtvaqti bilan [[Gʻaznaviylar davlati|Gʻaznaviylar]], [[Qoraxoniylar davlati|Qoraxoniylar]], [[Qoraxitoylar davlati|Qoraxitoylar]], [[Saljuqiylar davlati|Saljuqiylar]], [[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshohlar davlatlari]] tarkibida boʻlgan. [[1220]] yilda T. [[moʻgʻullar]] tomonidan vayron qilib tashlangan. [[Sharafuddin Ali Yazdiy|Sharafudsin Ali YazdiyningYazdiy]]ning "[[Zafarnoma (asar)|Zafarnoma]]" asarida qayd qilinishicha, T. aholisi moʻgʻullarga qattik, qarshilik koʻrsatgan va shu bois shahar "Madinat urrijol" ("[[Mardlar]] shahri") deb ham atalgan. [[Moʻgʻullar istilosidanistilosi]]dan soʻng , [[XIV asr|14-a.]]da T. [[Surxondaryo (daryo)|Surxondaryo]] sohiliga yaqin joyda yangidan qad. koʻtardi. Shahar oʻz oʻrnini bir necha bor oʻzgartirsada, asrlar davomida oʻz nomini Tarmita, AntioxiyaTarmita, Tarmiz, Tirmiz, Termiz koʻrinishlarida saklab kelgan.

[[Amir Temur]] Movarounnahrni egallagach ([[1370]]), T. Surxondaryo vohasi[[voha]]si bilan birga [[Temuriylar davlati|Temur davlati]] tarkibiga kirdi. 1407 yilda [[Temuriylar|Temuriy]] [[Xalil Sulton]] farmoni bilan daryo sohilidagi T. qalʼasi qayta tiklandi. Koʻp oʻtmay oʻz tangalarini[[tanga]]larini zarb etadigan katta shaharga aylandi. 1504—05[[1504]]—[[1505|05]] yillarda shaharni [[Shayboniyxon]] egalladi. Keyinchalik turli sulolalar[[sulola]]lar tasarrufida boʻlib, [[XVIII asr|18-a.]]ning 2yarmida shahar oʻzaro urushlar[[urush]]lar natijasida butunlay vayron qilingan. Faqat, uning atrofidagi Pattakesar va Solihobod qishloklari[[qishloq|qishlok]]lari saklanib qolgan.

1894 y. Term iz xarobalaridan 8&nbsp;km narida joylashgan Pattakesar qishlogʻida ruslarning[[ruslar]]ning mahalliy aholi tomonidan "Tuproqqoʻrgʻon" deb nomlangan qalʼa istehkomi[[istehkom]]i [[qurilish|qurilgan]]. Xoz. T. shu Tuproqqoʻrgʻon atrofida bunyod etilgan. 1916 y. Buxoro—Qarshi—Termiz[[Buxoro]]—[[Qarshi]]—Termiz [[temir yoʻl]] qurilish munosabati bilan T.ning iqtisodiy mavqei oʻsdi.

Oʻzbekistonni qoʻshni[[qoʻsh]]ni [[Afgʻoniston]], [[Pokiston]], [[Hindiston]] va boshqa davlatlar bilan bogʻlovchi yoʻl T. orqali oʻtishi shaharning siyosiy va iqtisodiy hayotida muhim oʻrin egallaydi.

T.da dastlabki [[arxeologik qazishmaqazish]]ma ishlari B.P.Denike (1926—27), [[Masson Mixail Yevgenyevich|M.Ye. Masson]] rahbarligidagi [[Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi]] (1936—38) tomonidan olib borilgan. Eski T.da arxeologik qazishma ishlari keyinchalik Sh.Pidayev, T.Annayev tomonidan davom ettirilib, shahar tarixi[[tarix]]i yanada oydinlashtirildi.

1933 yilda T.da birgina [[paxta tozalash zdisanoati|paxta tozalash]] [[zavod|zd]]i va yana bir necha ustaxonalar[[ustaxona]]lar boʻlgan. Keyinchalik va ayniqsa, [[mustaqillik]] yillarida, [[sanoat]], qurilish, [[yengil sanoat|yengil]], [[oziq-ovqat sanoati|oziqovqat]] va boshqa korxonalar[[korxona]]lar ishga tushdi. Obodonlashtirish va koʻkalamzorlashtirish ishlari yaxshilandi. Shaharda yangi [[temir yoʻl vokzali]] qurildi. [[Amfiteatr]], arxeologiya muzeyi, [[sanʼat]] kolleji[[kollej]]i, [[akademik litsey]], [[tadbirkorlik|tadbirkorlar]] markazi, markaziy [[stadion]], "Delfin" suzish havzasi, [[kurash]] saroyi, [[tennis]] korti[[kort]]i, "Alpomish" majmuasi, markaziy bozor, "Termizning 2500 yilligi" nomli [[xiyobon]] bor; [[shoshilinch tibbiy yordam|shoshilinch tibbiy]] markaz qurilib ishga tushirildi.

T.da jami 2500 dan ziyod korxona boʻlib, mikrofirmalar, kichik va oʻrta korxonalar, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalardir. Paxta tozalash, [[qurilish materiallari]] ishlab chiqarish., yengil va oziq-ovqat sanoati muhim oʻrin tutadi.

T.da unt, 8 ta kollej (sanʼat, iktisod, ijtimoiyiqtisodiy, [[pedagogika|ped.]], [[tibbiyot]], bank ishi, [[maishiy xizmat]] koʻrsatish, oziq-ovqat sanoati kollejlari) bor. Akad. va fizikamat, litseylari[[litsey]]lari faoliyat koʻrsatadi. 2003/04 oʻquv yilida shaharda 16 [[umumiy taʼlim]], 2 tayanch, 1 [[boshlangʻich maktablarimaktab]]lari ishladi.

Oʻquvchilar saroyi[[saroy (qasr)|saroy]]i, bolalar[[bola]]lar va oʻsmirlar sport maktabi faoliyat koʻrsatadi. [[Surxondaryo viloyat oʻlkashunoslik muzeyi|Viloyat oʻlkashunoslik muzeyi]], [[Termiziy al-Hakim|Hakim atTermiziy]] meʼmoriy majmuasidagi "Meros" tarmoq muzeyi bor. OʻzR Prezidenti [[Islom Karimov|I.A.KarimovningKarimov]]ning loyihasi[[loyiha]]si va tashabbusi bilan T.ning 2500 yilligini aks ettiruvchi Surxondaryo arxeologiya muzeyi bunyod etildi; viloyat [[musiqali drama]], [[Surxondaryo qoʻgʻirchoq teatri|qoʻgʻirchoq teatrlari]] ishlab turibdi. 4 shahar kutubxonasi[[kutubxona]]si hamda 2 tarmoq kutubxonasi mavjud. [[Hayvonot bogʻlari|Hayvonot bogʻi]] bor (q. [[Termiz hayvonot bogʻi]]).

T.da 18 [[gazeta]9 chiqariladi, 3 [[telestudiya]] eshittirishlar olib boradi. Shahar markaziy kasalxonasi[[kasalxona]]si (165 oʻrin), [[yuqumli kasalliklar]] kasalxonasi (130 oʻrin), bolalar va kattalar, [[tish]] davolash poliklinikalari[[poliklinika]]lari, shahar [[Bolalar bogʻchasi|bolalar sanatoriybogʻchasi]] va boshqa tibbiy muassasalarda 211 vrach, 700 ga yaqin oʻrta tibbiy xodim xizmat kiladi. Undan [[tashqari]], viloyatga karashli 3 ta kasalxona, viloyat tugʻruqxonasi[[tugʻruqxona]]si, [[shoshilinch tibbiy yordam]] markazi, bolalar kasalxonasi, [[onkologiya]], [[koʻz kasalliklari]] kasalxonalari, [[endokrinologiya]], [[sil]] kasalliklari, teritanosil kasalliklari, narkologiya, [[asab kasalliklari]] dispanserlari[[dispanser]]lari, "Ona va bola" va "Reproduktiv salomatlik" markazlari, viloyat qon quyish markazi faoliyat koʻrsatadi. Taʼlim muassasalarida, mahallalarda bolalar sportini rivojlantirish darajasini oshirish maqsadida tegishli tadbirlar amalga oshirilmoqda. T.da islom dini arboblaridan Hakim atTermiziy, Shaxobuddin Sobir Termiziy, Muhammad ibn Hamid Termiziy, Abu Bakr Varroq Termiziy kabi olimlar yashab oʻtishgan. T.da 1999 yilda [[Alpomish]] dostonining[[doston]]ining 1000 yilligi, 2002 yilda xalqaro miqyosda T.ning 2500 yillik yubileyi oʻtkaziddi.