Mirzo Ulugʻbek: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
k vekifikatsiya, imlo, replaced: v’d → vʼd (2), O'z → Oʻz (6), i ammo → i, ammo, {{reflist| → {{Manbalar|, typos fixed: 9- y → 9-y (2) using AWB
Qator 17:
| known_for = [[Ziji jadidi Koʻragoniy nomli asar]], [[sferik geometriya]], [[trigonometriya]]
| prizes =
}}'''Mirzo (keyinchalik Sulton) Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulugʻbek Koʻragon''' — [[Temuriylar]] davlatining hukmdori, [[Shohruh]]ning oʻgʻli. Buyuk O'zbekOʻzbek [[astronomiya|astronom]]i (Yulduzshunos) va [[matematika|matematik]]i.
Ulugʻbek 1411-yildan 1449- yilgacha bugungi [[O’zbekistonOʻzbekiston]], [[Tojikiston]], [[Turkmaniston]], [[Qirgʻiziston]], Janubiy [[Qozogʻiston]], [[Eron]] va [[Afgʻoniston Turkistoni]]da hukmdorlik qilgan.
 
== Shaxsiyati ==
 
Mirzo Ulugʻbek oʻn beshinchi asrning nobigʻasi, [[Amir Temur]]ning sevimli nabirasi va [[Shohrux Mirzo]]ning oʻgʻli boʻlib, asl ismi Muhammad Taragʻaydir. Yoshligidan uni „Ulugʻ bek“ deya izzat qilishgan va yosh shahzoda keyinchalik ayni shu nom bilan mashhur boʻlgan. Xat-savod, diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari yosh Muhammad Taragʻayga begona emas edi. U Buyuk Yulduzbilimchisi va riyozidon boʻlgan, [[Qur'on]] karimni yoddan bilgan. Ulugʻbekning onasi [[Gavharshod begim]] boʻlsa ham, Temur saroyida hukm surgan anʼanaga ko‘ra shahzoda sohibqironning katta xotini [[Saroymulk xonim]] tarbiyasiga topshiriladi. 3-4 yoshlaridayoq [[shayx Orif Ozariy]] unga murabbiy qilib tayinlanadi.
 
U yoshligini koʻpincha [[o’rtasharqoʻrtasharq]] va [[hindiston]]da oʻtkazgan boʻlib [[Amir Temur]] oʻlimidan keyin Samarqand yaʼni [[Mahmud Qoshgʻariy|Koshgʻarli Mahmud]]ga koʻra [[samarqand|Samizkent]]da yerlashgan. Keyinchalik Otasi [[Shohrux Mirzo]] Herotni oʻzdavlatining boshkenti tayinlagach, oʻn-olti yoshlik Ulugʻbek 1409nchi yilda [[Samarqand]] boshchisi boʻlib, 1411nchi yilda esa Movarounnahr khonliklarining erkin hukumdori boʻlgan.
 
== Hukmdorlik yillari ==
 
Temur vafotidan soʻng temuriylar oʻrtasida hokimiyat uchun jang avj oldi. Kurashlar natijasida [[Xuroson]] va [[Movarounnahr]]da ikki mustaqil davlat yuzaga keldi. [[1409|1409-yilda]] Ulug‘bek markazi Samarqand bo‘lgan Movarounnahrga hukmdor boʻldi. Ulug‘bek [[Amir Temur|bobosi]] kabi harbiy yurishlar qilmadi. [[1425|1425-yilda]] Shermuhammadxonni yengib, [[1427|1427-yilda]] Baroqxonga magʻlub boʻlgach, 20 yil mobaynida harbiy yurish amalga oshirmadi.
 
== Meʼmorchilik ishlari ==
Mirzo Ulugʻbek davrida [[Samarqand]] gullab-yashnadi. Uning farmoyishi bilan [[1417|1417-yilda]] [[Buxoro]]da, [[1420|1420-yilda]] [[Samarqand]]da va [[1433|1433-yilda]] Gʻijduvonda madrasalar barpo etildi. Marv shahrida xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, [[Go'riGoʻri Amir|Amir Temur maqbarasi]], [[Shohi Zinda|Shohi Zinda ansambli]] qurilishlari nihoyasiga yetkazildi. Shuningdek, Ulugʻbek karvon-saroy, tim, chorsu, hammom kabi talay jamoat binolari ham barpo ettirgan. Samarqanddagi XV asr meʼmorchiligining nodir namunalaridan biri [[Ulug‘bek rasadxonasi]]dir. Bu inshoot Ulugʻbek farmoyishi bilan 1428-1429-yillarda Koʻhak tepaligida bunyod etilgan.
 
Mirzo Ulugʻbek davrida [[Samarqand]] gullab-yashnadi. Uning farmoyishi bilan [[1417|1417-yilda]] [[Buxoro]]da, [[1420|1420-yilda]] [[Samarqand]]da va [[1433|1433-yilda]] Gʻijduvonda madrasalar barpo etildi. Marv shahrida xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, [[Go'ri Amir|Amir Temur maqbarasi]], [[Shohi Zinda|Shohi Zinda ansambli]] qurilishlari nihoyasiga yetkazildi. Shuningdek, Ulugʻbek karvon-saroy, tim, chorsu, hammom kabi talay jamoat binolari ham barpo ettirgan. Samarqanddagi XV asr meʼmorchiligining nodir namunalaridan biri [[Ulug‘bek rasadxonasi]]dir. Bu inshoot Ulugʻbek farmoyishi bilan 1428-1429-yillarda Koʻhak tepaligida bunyod etilgan.
 
== Ilmiy-madaniy merosi ==
 
Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish [[Ziji jadidi Koʻragoniy]] deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Ulug‘bek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, sheʼrlar ham yozgan. [[Alisher Navoiy]]ning „Majolis un-nafois“ asarida uning sheʼrlaridan namunalar keltirilgan.
Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan:
Qator 44 ⟶ 40:
 
=== Astronomiya (Yulduzlarbilimi) ===
 
[[File:1987 CPA 5876.jpg|thumb|Mirzo Ulugʻbek sharafiga [[SSSR]] [[pochta markasi]].]]
 
U 1437nchi yilda 994 [[yulduz]] toʻplamini [[Ziji jadidi Koʻragoniy|ziji sultoni]] asarida tartib berganki shupaitlarga ham yulduzlarbilimi sohasida dunyoning eng buyuk asarlaridan biri sanaladi. Ushbu asar 1665nchi yilda Oxfordda [[Thomas Hyde]] tamonidan, 1843nchi [[Fransiya Bailly]] tamonidan va 1917nchi yilda [[Edward Ball Knobel]] tamonidan yangidan bezab bosilgan.
 
Ulugʻbek undan keyin ber yilni 365 kun, 5 soat, 49 daqiqa va 15 sonya deb belgilagan, ushbu belgilamasiga faqatgina 25 sonya xato qelgan ekan. Undan boshqa Ulugʻbek yer yuzini [[o’rtalikoʻrtalik kajligini]] 23.52 daraja deb belgilaganki yuzyillar boʻyicha eng toʻghri va anaq oʻlcham deb topilgan<ref>Hugh Thurston, ''Early Astronomy'', (New York: Springer-Verlag), p. 194, ISBN 0-387-94107-X</ref>.
 
=== matematika ===
 
Uchburchaklar bilimida esa Ulugʻbek soyn va tanjont qimatlarini sekkiz onlik kesr ya sekkiz khona aʼshoryagacha aniq belgilagan.
 
Qator 58 ⟶ 52:
 
== Oʻlimi ==
Otasi [[Shohrux Mirzo]] oʻlimidan keyin Ulugʻbek [[Balx]]ga yurish qildi chunki Mirzo Alavuddavla ibn [[Boysunqur]] Mirzo Hirotdagi [[Temuriylar]] hukmdorligiga daʼvogarlik qilgan edi. Murgʻobda boʻlib oʻtgan ushbu toʻqnashuvda Ulugʻbek gʻolib boʻlib Hirot tomon harakat qildi, ammo Alauddavlaning akasi [[Mirzo Abul Qosim Babur]] bilan boʻlgan toʻqnashuvda magʻlubiatga uchrashib, Balxga qaytib kelgach oʻz oʻgʻli [[Abdullatif]]ni fitnasi tufayli 1449-yilda oktyabrning 27- sanasida yaʼni 55 yoshida [[Samarqand]] yaqinida oʻldirilda<ref>Stevens, John. ''The history of Persia. Containing, the lives and memorable actions of its kings from the first erecting of that monarchy to this time; an exact Description of all its Dominions; a curious Account of India, China, Tartary, Kermon, Arabia, Nixabur, and the Islands of Ceylon and Timor; as also of all Cities occasionally mentionʼd, as Schiras, Samarkand, Bokara, &c. Manners and Customs of those People, Persian Worshippers of Fire; Plants, Beasts, Product, and Trade. With many instructive and pleasant digressions, being remarkable Stories or Passages, occasionally occurring, as Strange Burials; Burning of the Dead; Liquors of several Countries; Hunting; Fishing; Practice of Physick; famous Physicians in the East; Actions of Tamerlan, &c. To which is added, an abridgment of the lives of the kings of Harmuz, or Ormuz. The Persian history written in Arabick, by Mirkond, a famous Eastern Author that of Ormuz, by Torunxa, King of that Island, both of them translated into Spanish, by Antony Teixeira, who liv’dlivʼd several Years in Persia and India; and now render’drenderʼd into English</ref>. Ulugʻbekning yaqinlaridan biri Abdulloh, uni Samarqandning [[Go'riGoʻri Amir|Amir Temur maqbarasi]] ziyoratgohida keltirgan.
 
Otasi [[Shohrux Mirzo]] oʻlimidan keyin Ulugʻbek [[Balx]]ga yurish qildi chunki Mirzo Alavuddavla ibn [[Boysunqur]] Mirzo Hirotdagi [[Temuriylar]] hukmdorligiga daʼvogarlik qilgan edi. Murgʻobda boʻlib oʻtgan ushbu toʻqnashuvda Ulugʻbek gʻolib boʻlib Hirot tomon harakat qildi ammo Alauddavlaning akasi [[Mirzo Abul Qosim Babur]] bilan boʻlgan toʻqnashuvda magʻlubiatga uchrashib, Balxga qaytib kelgach oʻz oʻgʻli [[Abdullatif]]ni fitnasi tufayli 1449-yilda oktyabrning 27- sanasida yaʼni 55 yoshida [[Samarqand]] yaqinida oʻldirilda<ref>Stevens, John. ''The history of Persia. Containing, the lives and memorable actions of its kings from the first erecting of that monarchy to this time; an exact Description of all its Dominions; a curious Account of India, China, Tartary, Kermon, Arabia, Nixabur, and the Islands of Ceylon and Timor; as also of all Cities occasionally mentionʼd, as Schiras, Samarkand, Bokara, &c. Manners and Customs of those People, Persian Worshippers of Fire; Plants, Beasts, Product, and Trade. With many instructive and pleasant digressions, being remarkable Stories or Passages, occasionally occurring, as Strange Burials; Burning of the Dead; Liquors of several Countries; Hunting; Fishing; Practice of Physick; famous Physicians in the East; Actions of Tamerlan, &c. To which is added, an abridgment of the lives of the kings of Harmuz, or Ormuz. The Persian history written in Arabick, by Mirkond, a famous Eastern Author that of Ormuz, by Torunxa, King of that Island, both of them translated into Spanish, by Antony Teixeira, who liv’d several Years in Persia and India; and now render’d into English</ref>. Ulugʻbekning yaqinlaridan biri Abdulloh, uni Samarqandning [[Go'ri Amir|Amir Temur maqbarasi]] ziyoratgohida keltirgan.
 
1830-yilda olmon Yulduzshunoslari [[Johann Heinrich von Mädler]] oyda bor boʻlgan kraterlarning birini Ulugʻbek nomiga musammo qildi.
 
== Izohlar ==
{{reflistManbalar|2}}
 
== Havolalar ==
* [http://www.abituriyent.uz/news/2011/03/mirzo-ulugbek Mirzo Ulugʻbek haqida www.abituriyent.uz saytida]
 
{{bio-stubTemuriylar}}
 
{{Temuriylar}}
[[Turkum:Matematiklar]]
[[Turkum:Movarounnahr]]
Qator 77 ⟶ 70:
[[Turkum:Oʻzbekiston: Shoir va Yozuvchilar]]
[[Turkum:Temuriylar]]
 
 
{{bio-stub}}