Turk xoqonligi: Versiyalar orasidagi farq

'''Buyuk Turk Xoqonligi''' ([[552]]—[[747]]) — [[Turkiylar]] tomonidan [[Yevrosiyoda]] yaratilgan ulkan imperiya. Ularga [[Ashina]] urug'iurugʻi boshchilik qilgan. O'ziningOʻzining eng ravnaq topgan davrida [[Oxota dengizi]]dan [[Qrim]] [[yarimorol]]igacha, [[Sibir]]dan [[Hindiston]]gacha bo'lganboʻlgan yerlarni boshqargan.

[[Xoqon]]— xoqonlikdagi eng oliy kishi turkiylar orasida '''Buyuk Xoqon''' deb atalgan. [[Xoqon]]dan keyingi o'rindaoʻrinda [[yabgʻu]] turgan. Taxt vorisiga [[tegin]] unvoni berilgan. Boshqa oliy unvonlar- shod,[[eltabr]]. Sud ishlarini [[buyruqchi]] va [[tarxon]] olib borgan.

6-asr o`rtalaridaoʻrtalarida Oltoydagi turkiy qabilalar qo`shniqoʻshni qabilalar bilan o`zarooʻzaro birlashib "mo`g`il davrigagacha bo`lgan eng qudratli davlat" - Buyuk Turk xoqonligiga asos solgan. Ikki aka-uka, [[Bumin xoqon|Bumin]] va [[Istemi yabgʻu|Istemi]] ulkan davlatni boshqarishgan. Bumin hoqonlikning sharqiy qismidagi o`zigaoʻziga qaram yerlarni kengaytirgan bir paytda, uning ukasi Istemi davlatning g`arbiygʻarbiy qismidagi Yettisuv va Sharqiy Turkistonning tutashgan hududlari qabilalarini o`zarooʻzaro birlashtirgan. Davlatning G`arbGʻarb tomon kengayishi uning [[eftaliylar]] davlati yerlari bilan to`qnashuvigatoʻqnashuviga sabab bo`lganboʻlgan. 563-567 yillarda [[turkiylar]] [[eftaliylar davlati]]ni tor-mor qilishgan va [[Amudaryo]] bo`yidaboʻyida [[Eron]] [[sosoniylar]]i bilan to`qnashtoʻqnash kelishgan. Turkiylar va Eron eftaliylar qiyofasida umumiy dushmanga qarshi kurashgan paytda ular o`zarooʻzaro do`stonadoʻstona munosabatda bo`lganlarboʻlganlar va hatto, shahanshoh Xusrov Anushervan turkiy malikaga uylangan. Turkiylar eftaliylarni tor-mor keltirgandan so`ngsoʻng esa, ular bilan Eron o`rtasidaoʻrtasida o`zarooʻzaro mojaro yuzaga kelgan. Turkiylarning muhim savdo yo`llarigayoʻllariga egalik qilishga bo`lganboʻlgan intilishlari Eron bilan munosabatlarning keskinlashuviga olib kelgan. Istemining savdo masalalari bo`yichaboʻyicha elchilarining Eronga tashrifi muvaffaqiyatsiz tugagan, ikkinchi va so`nggisoʻnggi elchilik a'zolariaʼzolari esa zaharlanganlar. Shundan so`ngsoʻng turkiylar Vizantiya bilan ittifoqchilikda Eronga qarshi urush boshlashga qaror qilishadi. 568-569 yillarda Maniax boshchiligidagi Istanbulga birinchi elchilik tashrifi muvaffaqiyatli yakunlanadi.

Vizantiya bilan Eron o`rtasidagioʻrtasidagi o`zarooʻzaro urush, ularning xoqonlikka nisbatan e'tiborinieʼtiborini chalg`itganchalgʻitgan holda, turkiylarning yarimko`chmanchiyarimkoʻchmanchi davlatining shiddatli darajada yuksalishiga imkoniyat yaratgan. Turkiylar ichki ixtiloflar oqibatida zaiflashgan Xitoyga bir necha marta muvaffaqiyatli yurishni amalga oshirib, shoyi matolaridan iborat katta yillik o`lponoʻlpon olishga erishgan. 588 yili turkiylar hukmdori [[Qora Churin]] [[Vizantiya]] va hazarlar bilan ittifoqchilikda Eronga hujum qiladi, biroq mag`lubiyatgamagʻlubiyatga uchraydi va sosoniylar sarkardasi [[Bahrom Chubin]] tomonidan o`ldiriladioʻldiriladi. Bu mag`lubiyatmagʻlubiyat hoqonlikning tanazzulga yuz tutishi va 6-asrning 80-yillarida sharqiy va g`arbiygʻarbiy o`lkalargaoʻlkalarga ajralib ketishiga sabab bo`ladiboʻladi. 7-asrning birinchi yarmida g`arbiygʻarbiy xoqonlik hayotida yuksalish kuzatiladi. Uning chegaralari Inda sohillarigacha yetgan. [[Xitoy]] va [[Eron]] bilan savdo munosabatlari keng rivojlangan. Savdo karvonlari Marv-Chorjo`yChorjoʻy-Buxoro-Samarqand-Choch-Talas-Suyab yo`nalishiyoʻnalishi bo`ylabboʻylab Sharqiy Turkiston vohalarigacha cho`zilganchoʻzilgan. Butun yo`lyoʻl davomida karvonlar ularning jadal safarlariga imkon bergan sug`dsugʻd mulkiy hududlariga duch kelishgan. Taxminan, 630 yili turkiylarning yaqin qadargacha ittifoqchilari bo`lganboʻlgan xitoylar ularni qaqshatqich mag`lubiyatgamagʻlubiyatga uchratadi. 7-asr oxirida g`arbdangʻarbdan yangi qudratli dushman - Markaziy Osiyoni o`zoʻz tasarrufiga bo`sindirganboʻsindirgan arablar bosib kela boshladi. G`arbGʻarb turkiy xoqonligi Yettisuv o`lkasioʻlkasi turgeshlar tasarrufiga o`tgandanoʻtgandan so`ngsoʻng 747 yili batamom parchalanib ketgan.

Shunday qilib, Buyuk Turk xoqonligi o'zoʻz davridagi to'rttoʻrt qudratli davlatlat (Xitoy,Eron,Viznatiya,Turk xoqonligi) va 5 buyuk madaniyatning (yunon,fors,xitoy,hind,turkiy) biri bo'lganboʻlgan. Turk xoqonliging Eron va Xitoy bilan bo'libboʻlib o'tganoʻtgan to'qnashuvlaritoʻqnashuvlari natijasida Xitoy va Fors davlati ancha yillargacha turkiylarning asosiy dushmaniga aylanishgan.