'''Chigʻatoy ulusi''' - [[Chingizxon]] tomonidan 2oʻgʻli [[Chigʻatoy]] va uning merosxoʻrlariga[[merosxoʻrlik|merosxoʻrlari]]ga hukmronlik uchun berilgan ([[1224]]) hududning nomi[[nom]]i. Chigʻatoy ulusi[[ulus]]i [[Qashqar]], [[Yettisuv]] va [[Movarounnahr]] yerlarini oʻz ichiga qamrab olgan. [[Koʻchmanchilik]] bilan shugʻullanuvchi moʻgʻullarning[[moʻgʻullar]]ning oʻtroq aholini[[aholi]]ni boshqarish tajribasi yoʻkligi bois [[Chigʻatoyxon]] oʻziga tegishli ulusni boshqarishni avval xorazmlik [[Mahmud Yalavoch|Maxmud YalavochgaYalavoch]]ga, soʻngra uning oʻgʻli Masʼudbekka[[Masʼudbek]]ka (1238—89[[1238]]—[[1289|89]]) topshiradi. Oʻzi esa umrining oxirigacha ukasi [[Oʻqtoyxon|Oʻktoy qoon]] saroyida[[saroy (qasr)|saroy]]ida bosh maslahatchi tarzida[[tarz]]ida faoliyat koʻrsatadi. Chigʻatoy ulusidan olinadigan daromadlarning[[daromad]]larning asosiy qismi Horaqurumta joʻnatilgan. Qolgan qismini mahalliy aholidan tayinlangan oliy [[hokim]] ulus ehtiyojlari[[ehtiyojlar]]i hamda [[qoʻshin]] xarajatlari[[xarajatlar]]i yoʻlida sarf qilish huquqiga ega boʻlgan. Chigʻatoy ulusida ham Chingizxon barpo etgan moʻgʻullar davlatidek mehnatkash omma nafaqat moʻgʻul bosqoqlari[[bosqoq]]lari, dorugʻalari[[dorugʻa]]lari, balki mahalliy zodagonlar va oqsuyaklar tomonidan ham ezilgan. [[Dehqonlar]], hunarmandlar[[hunarmand]]lar, [[kosibchilik|kosiblar]], [[chorvachilik|chorvadorlar]] ilgaridan mavjud boʻlgan soliqlardan[[soliq]]lardan tashqari moʻgʻullar joriy qilgan yangi soliq va oʻlponlarni[[oʻlpon]]larni toʻlashga majbur edi. Oxirokibat Chigʻatoy ulusining [[qishloq]] va shaharlarida[[shahar]]larida moʻgʻullarga va yerlik zodagonlarga nisbatan noroziliklar kuchaygan, qoʻzgʻolonlar boʻlib oʻtgan (q. [[Mahmud Torobiy qoʻzgʻoloni|Maxmud Torobiy qoʻzgʻoloni]]). Chigʻatoy vafotidan[[vafot]]idan soʻng [[Mangu]] [[qoon]] va [[Botuxon]] Chigʻatoy ulusini [[mulk]] sifatida tugatib, uni [[Tulixon|Tuli]] va [[Joʻjixon|Joʻji]] [[vorislik|vorislari]] oʻrtasida taqsimlashga kelishib olishgan. [[1251]] yil imperiya poytaxti[[poytaxt]]i Qoraqurumda[[Qoraqurum]]da boʻlib oʻtgan qurultoyda[[qurultoy]]da Mangu qoon etib saylangach, chigʻatoy xonzodalarning koʻpchiligi [[Oʻqtoyxon|Oʻktoy qoon]] avlodlari[[avlod]]lari qatori qatl qilingan. Chigʻatoy ulusini Mangu qoon va Botuxon boʻlishib olganlar. Movarounnahr Botuxonga qaram boʻlib qolgan. [[XIII asr|13-asrningasr]]ning 60- yillarida Chigʻatoyning 6farzandi Baydarning oʻgʻli [[Algu (Chig`atoy)|Olgʻu]] (1261—65[[1261]]—[[1265|65]]) chigʻatoylar hokimiyatini qayta tiklashga erishadi. Olgʻu vafot etgach, uning vorislari — [[Muborakshoh]] va [[Baroqxon]] mahalliy aholi bilan yaqinroq munosabatda boʻlish maqsadida [[musulmon]] dinini[[din]]ini qabul qilganlar. [[1266]] yil Chigʻatoy ulusi xoni[[xon]]i qarorgohi[[qarorgoh]]i Yettisuvdan Movarounnahrga — Ohangaronga[[Ohangaron]]ga koʻchiriladi. Baroqxon hukmronligi vaqtida [[Xaydu (Chig`atoy)|Xaydu]] koʻrsatmasiga muvofiq [[Masʼudbek]] tomonidan [[Buxoro]] qayta tiklanadi. [[Fargʻona vodiysidavodiysi]]da yangi shahar — Andijonga[[Andijon]]ga [[asos]] solinadi. [[Kepakxon Ibn Duvaxon|Kebakxon]] (1318—26[[1318]]—[[1326|26]]) davrida qarorgoh Qashqadaryoga[[Qashqadaryo]]ga koʻchiriladi, qad. [[Nasaf]] yaqinida [[Qarshi]] shahri barpo etiladi. Ulus Erondagi[[Eron]]dagi kabi [[maʼmuriyat|maʼmuriy]] birliklar hamda soliq undiriluvchi tumanlarga[[tuman]]larga (Fargʻona va Qashqarda[[Qashqar (shahar)|Qashqar]]da — oʻrchin) taqsimlanadi, yagona [[pul birligi]] — kebakiyga[[kepaki|kebakiy]]ga oʻtiladi. Ammo moʻgʻul mulklarini birlashtirish va markazlashtirish maqsadida oʻtkazilgan maʼmuriy va moliyaviy[[moliya]]viy islohotlar[[islohot]]lar [[siyosat|siyosiy]] tarqoklikka barham berishga qodir emas edi. [[XIV asr|14-asr]] oʻrtalarida Chigʻatoy ulusi Movarounnahr va Moʻgʻulistonta[[Moʻgʻuliston]]ta boʻlinib ketgan. [[1370]] yil Movarounnahrda [[Amir Temur]] saltanatining[[saltanat]]ining oʻrnatilishi chigʻatoiylar hokimiyatiga barham berdi.
