|
'''Adabiyot''' (arab. — adab so‘zining ko‘pligi) — 1. Fan va amaliyotning bi-rorbiror sohasidagi yutuqlarni umumlashti-ruvchiumumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi); voqelikni so‘z yordamida obrazlar orqali aks ettiradi. A. avval og‘zaki bo‘lgan, yozuv paydo bo‘lgandan so‘ng yozma shaklga o‘tgan. A. so‘z orqali in-sonninginsonning his-tuyg‘ularini keng va chuqur aks ettirish imkoniyatiga ega, shuning uchun ham u san’atning eng ommaviy turi hisoblanadi. Badiiy A.ning yetakchi 3 turi — [[epos]], [[lirika]], [[drama]] mavjud. Epos voqelikning o‘zini in’ikos eta-dietadi, lirikada esa insonning voqelikdan olgan taassurotlari qo‘shib tasvirlana-ditasvirlanadi. [[Sharq]] qadimdan [[she’riyat]] tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lgan. Shu boisdan Sharq badi-iybadiiy Adabiyot daadabiyotida ayniqsa lirika keng rivojlan-ganrivojlangan. Drama hayotni harakatda ifodalab, muallif nutqisiz aks ettiradi. A.da qorishiq turlar ham mavjud. Mas, liri-kalirika va epos xususiyatlari birlashib liro-epik to‘rniturni tashkil etadi. Liro-epik tur-gaturga [[poema]], [[ballada]], [[doston]], [[masal]] kabilar kiradi. Epos, odatda, 3 ga bo‘linadi: kichik epik shakl ([[latifa]], [[ocherk]], [[ertak]], [[hikoya]]), o‘rta epik shakl ([[qissa]]) va katta epik shakl ([[roman]]). Lirika mazmun va shaklga ko‘ra, g‘azal, muhammas, marsiya, ruboiy, qasida, sonet, qo‘shiq va boshqalarga bo‘linadi. Dramatik A.ning ham mazmu-nan 3 xili bor: [[drama]], [[komediya]] va trage-diya[[tragediya]] (fojia). A. san’atning boshqa tur-lari kabi mafkuraviy hodisadir. A.da voqelikni aks ettirish tamoyiliga ko‘ra, adibning ijodiy usuli paydo bo‘ladi. Voqelikdagi tipik hodisalar umum-lashtirilganumumlashtirilgan holda haqqoniy aks etti-rilsaettirilsa, realistik A. deyiladi. Yozuvchi ayni voqelikni emas, balki u haqidagi o‘z orzu-umidlarini ham ifoda eteaetsa, ro-mantikromantik A. bo‘ladi. A.ning badiiylik mezoni uning g‘oyaviy-badiiy jihatdan mukammal bo‘lishini taqozo qiladi. Bu hol asar mavzuining dolzarbligi, ifo-daifoda etadigan g‘oyasining to‘g‘riligi, tasvir haqiqatining chuqurligi, badiiy shakl tarkibiy qismlarining mukammalligi-danmukammalligidan yuzaga keladi. Har bir A. milliydir, shunga ko‘ra 173harhar bir xalq madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqningxalqning tarixiy hayotidagi va ruhiyatidagi xususiyatlar A.ning milliyligi mazmunini tashkil etadi va o‘ziga xos milliy shaklni yuzaga keltiradi. Milliy shaklning yuzaga ke-lishidakelishida A. tomonidan uzoq davr mobay-nidamobaynida yig‘ilgan tajriba va an’a-naningan’ananing ham ahamiyati katta. Xalq hayotidagi yangi davr esa A.ni yangi, yuqoriroq bosqichga ko‘taradi, uning mazmuni va shaklini ham yangilaydi, ham boyitadi. Yangilan-ganYangilangan A. o‘z navbatida yangi jamiyatning mustahkamlanishida qudratli qurol va-zifasinivazifasini o‘taydi. Hozirgi zamon o‘zbek A.da A.ningadabiyotning tas-virtasvir ob’ekti umuman ijtimoiy voqelik bo‘lsa, bosh tasvir ob’ekti esa inson-dirinsondir. A.da insonning ijtimoiy mohiyati umumlashtirilgan holda ifoda etila-dietiladi. Shuning uchun ham A.ning maqsadi ma’lum bir ijtimoiy-siyosiy kuchning mohiyatini to‘la ifodalash va ayni vaqtda keskin individuallashgan badi-iy[[badiiy obraz]] yaratmoqdir. Yaratilgan bunday obrazlarning eng mukammali "[[tip]]" deb ataladi. [[Navoiy]] asarlaridagi Farhod, Shirin, Majnun, Layli, Iskandar ob-razlariobrazlari; [[Shekspir]] asarlaridagi Otello va Hamlet; [[Abdulla Qodiriy]] asarlari-dagiasarlaridagi Otabek va Kumush tip darajasiga ko‘tarilgan obrazlardir. A. voqelikni aks ettirar ekan, unga go‘zallik qoidalari nuqtai nazaridan yondashadi. Binobarin, asar predmetini tanlash ham g‘oyat muhim ijodiy nuqtadir. Chunonchi, asarning ta’sirli chiqishi, boshqa ko‘p mezonlar qatori, shunga asos qilib olingan fik-rningfikrning emotsionalligi, ko‘tarinkiligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Milliy mustaqillikka erishgan o‘zbek xalqi hayotning barcha jabhalarida o‘zligini namoyon etmoqda. Jumla-danJumladan, istiqlol davri A.i tub sifat o‘zgarishlarigaerishmoqdao‘zgarishlariga erishmoqda. BudavrdaBu davrda ijodkor olam va odam haqida avvalgidan farqli fikrlash mumkinligini chuqur anglab, faoliyat ko‘rsatmoqda. Natijada olamni, odamni, ularning tuyg‘ularini turlicha ifodalaydigan badiiy asarlar yaratish boshlandi. Bu davr A.ida tas-virlanayotgantasvirlanayotgan inson o‘zining bashariyat, vatanVatan, el-yurt oldidagi mas’uliyatini chuqur his etgan holda namoyon bo‘lmoqda. Istiqlol A.i mavzu nuqtai nazari-dannazaridan ham, badiiy tasvir tamoyillari jihatidan ham ilgarigi qoliplarga sig‘maydigan, tabiiy ravishda rivoj-lanayotganrivojlanayotgan yangi estetik hodisadir. U odamlarga yo‘l ko‘rsatishni zimmasi-gazimmasiga olmaydi, o‘quvchiga aql o‘rgatmaydi, hayotiy muallimlikni da’vo qilmaydi, balki tasvirning noziqliginozikligi, ifodalar-ningifodalarning favquloddaligi, obrazlarning ku-tilmaganligikutilmaganligi bilan o‘quvchida munosabat uyg‘otadi. Bu A.ning jozibasi zohirda emas, botinda — matn zamiriga joylan-ganjoylangan. Istiqlol davri o‘zbek A.i chinaka-migachinakamiga rang-barang A.dir. Uning bag‘rida turli-tuman ijodiy tajribalar kechadi, ijodiy yo‘nalish va oqimlar kesishadi va shu orqali cheksiz olam bag‘rida kecha-yotgankechayotgan insonning murakkab "men"i kashf etiladi.Bahodir Sarimsoqov.
== Adabiyotlar ==
{{OʻzME}}
{{stub}}
|
