Qora tuynuk: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: Q. oʻ. → {{subst:FULLPAGENAME}} using AWB |
Deadpool115 (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
"QORA OʻRA" — favitatsiya (tortishish) kuchi taʼsirida jismning oʻz markazi tomon juda katta tezlikda siqilib borishi (gravitatsion kollaps jarayoni) natijasida vujudga keladigan koinotdagi obʼyekt. Kuchli tashqi gra-vitatsion maydonga ega. A. Eynshteyn nazariyasi boʻyicha "Qora tuynuk"ning yaqin atrofidagi jismlar doimo yopiq boʻlmagan egri chiziqli orbita boʻylab, I.Nyuton mexanikasiga muvofiq, uzokdagi jismlar esa konus kesimlarining biri boʻylab harakat qiladi. "Q.oʻ.", asosan, katta massali yulduzlar evolyutsiyasining eng oxirgi bos-qichida vujudga keladi va uning mavjudligi bevosita kuzatilmaydi. Biroq "Q.oʻ." lar zich qoʻshaloq yulduzlarning koʻrinmas komponentlari ham boʻlishi mumkin. U holda ikkinchi yulduzdan "Q.oʻ."ga relyativistik (yorugʻlik teeti-giga yaqin) tezlikda tinimsiz oʻtayotgan gaz oqimi oʻzidan rentgen nurlarini tarqatadi. Qoʻshaloq yulduz hisoblangan Oq Qush X—I obʼyekti shunday "Q.oʻ."lardan biridir.
[[Tasvir:BlackHole.jpg|thumb|right|250px|Rassom surati: Qora tuynuk sirtiga tushayotgan qaynoq [[plazma (agregat holat)|plazma]] diski]]
'''Qora tuynuk''' [[fazo-vaqt]]ning shunday sohasiki, uni tark etish uchun kerakli [[ikkinchi kosmik tezlik|tezlik]] [[yorugʻlik tezligi]]dan katta boʻlishi kerak.<ref>[http://books.google.com/books?id=9S-hzg6-moYC General Relativity], [[Robert Wald]] (1984)</ref> [[Umumiy nisbiylik nazariyasi]]ga koʻra yetarlicha ixcham [[massa]] fazo-vaqtni kuchli egib, qora tuynukka aylanadi. „Qora“ deb atalishiga sabab bunday obyekt xuddi [[termodinamika]]dagi [[qora jism]] kabi [[yorugʻlik]]ni yutib, uni tashqariga chiqarmasligidadir.
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida qora tuynuklarga «gravitatsiya (tortishish) kuchi ta’sirida jismning o‘z markazi tomon juda katta tеzlikda siqilib borishi (gravitatsion kollaps jarayoni) natijasida vujudga kеladigan koinotdagi obyekt» deya izoh bеrilgan. Qomusda ta’kidlanishicha, qora tuynuklar asosan, katta massali yulduzlar evolutsiyasining eng oxirgi bosqichida vujudga kеladi va uning mavjudligi bevosita kuzatilmaydi. Boshqa ilmiy manbalarda qora tuynuklar fotonlarni yutib, o‘zidan yorug‘lik taratmasligi bois ularni oddiy teleskoplar bilan ko‘rib bo‘lmasligi qayd etilgan. Qora tuynukning mavjudligini atrofida paydo bo‘luvchi kuchli magnit maydonidan bilib olish mumkin.
Ma’lumki, katta hajmga ega bo‘lgan yulduzlar koinotda kuchli tortishish maydonini hosil qiladi. So‘nish arafasiga kеlib qolgan yulduz o‘zining gravitatsion tortishish kuchi hisobiga qora tuynukka aylanadi. Butkul yangi qiyofa kasb etgan jism fazo-vaqt kengligida atrof-tevarakdagi osmon jismlarini o‘ziga yanada kuchliroq tortib, ular hisobiga zichligini oshirib boravеradi. Gravitatsion tortishish kuchidan qutulish uchun esa jismning tezligi yorug‘lik tezligidan balandroq bo‘lishi talab etiladi. Qora tuynukning eng xarakterli qismi, shubhasiz, uning chegarasi bo‘lib, hodisalar gorizonti dеb nomlanadi.
Xoking tenglamasi asosidagi nazariy hisob-kitoblarga ko‘ra, kattaligi Quyoshdek bo‘lgan, ya’ni radiusi 7 ming kilometrni tashkil etuvchi yulduz so‘nish arafasida tursa, u asta-sekinlik bilan markazga tomon cheksiz darajada zichlashib, hajmi futbol to‘pidek kеladigan qora tuynukka aylanadi. Vazni bir necha milliard tonnaga teng bo‘lgan qora tuynukning radiusi esa taxminan eng kichik zarralardan bo‘lmish neytron yoki protonga teng bo‘ladi.
Yuqorida tilga olinganidеk, qora tuynuklarni oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Shu bois qadimgi astronom olimlarning ilmiy asarlarida ular haqda aniq ma’lumotlar uchramaydi. Faqatgina 1784 yilda ingliz olimi Jon Michеll Qirollik jamiyatiga yozgan xatida gravitatsion tortishish kuchi yorug‘lik tezligiga teng yoki undan ham baland bo‘lgan yirik hajmli koinot jismlari haqidagi qarashlarini bayon etadi. Olim bunday holatda ushbu jismlardan yorug‘lik tashqariga chiqa olmasligi, natijada ular ko‘zga tashlanmasligini, shuningdek, fazo kengliklarida bu kabi jismlar juda ko‘plab uchrashi alohida ta’kidlab o‘tadi. Michеlldan so‘ng matematik tenglamalar, ilmiy faraz va tasavvurlar “mahsuli” bo‘lmish noma’lum osmon jismlari mavzusi ma’lum muddat astronomlar diqqat markazidan uzoqda bo‘ldi.
Faqat 1915 yilga kеlibgina qora tuynuklarga xos bo‘lgan nazariy qarashlar olimlar e’tiborini o‘zga torta boshladi. Aniqrog‘i, xuddi shu yili nemis olimi Karl Shvartsshild, Eynshtеyn tenglamalari asosida qora tuynuklar mavjudligini nazariy jihatdan isbotladi. Shu bois qora tuynuklar kashfiyotchisi sifatida Karl Shvartsshild tilga olinadi. Ilm-fanda qora tuynuk atamasi esa ilk bor 1967 yilning 29 dekabr kuni amerikalik fizik-nazariyotchi Jon Archibald Uilеr tomonidan tilga olindi. U o‘zining «Bizning koinot: ma’lumlar va noma’lumlar» nomli ma’ruzasida qora tuynuk so‘zini tilga olib o‘tadi. Undan avvallari esa shu kabi astrofizik obyektlar “sovigan yulduzlar” (inglizcha frozen stars), «kollapsarlar» (inglizcha collapsed stars) singari jumlalar bilan izohlangan.
Qora tuynuklarning paydo bo‘lishiga oid to‘rt xil fikr mavjud. Ularning ikkisi amaliy, qolgan ikkisi esa nazariy ahamiyatga ega. Dastlabki farazga ko‘ra, qora tuynuklar so‘ngan yulduzning markazga cheksiz siqilishi natijasida hosil bo‘ladi. Ikkinchi xil qarashlar esa ayni shu holat yulduz emas, balki butun boshli galaktika bilan sodir bo‘lishi bilan bog‘liqligini yoqlaydi. Bu nazariya asosan yulduzlar turkumidagi barcha osmon jismlarini markazga tomon jamlab, siqilishini nazarda tutadi. Yana bir guruh nazariyotchi olimlar qora tuynuklar koinotdagi ilk katta portlash natijasi, ba’zilari esa ularning ulkan hajmli energiya manbaida sodir bo‘luvchi yadro reaksiyalari hosilasi ekanligiga shubha qilmaydi. Nima bo‘lganda ham, koinotda kichik, o‘rtacha va o‘ta ulkan qora tuynuklar mavjudligini har jihatdan isbotlovchi ko‘plab ilmiy tadqiqotlar o‘tkazilgan.
Qora tuynuklar haqida so‘z kеtsa, ular faqatgina yutuvchi jism sifatida gavdalanadi. Biroq dastlab 1974 yilda Starobinskiy va Zеldovich tomonidan aylanuvchi qora tuynuklar, 1975 yili Stivеn Xoking tomonidan barcha qora tuynuklar uchun xos bo‘lgan, yuqoridagi mulohazalarga bir qator oydinlik kirituvchi nazariya ilgari surildi. Qora tuynuklar atrofidagi kvant maydonlari holatini o‘rganish asnosida, qora tuynuklar tashqi muhitga zarrachalar chiqarib, o‘z vaznini kamaytirishi nazariy jihatdan isbotlandi. Mazkur hodisa Xoking nurlanishi dеgan nomni oldi. Ushbu izlanishlar olimlarning vakuumlar haqidagi qarashlarini ham o‘zgartirib yubordi. Ya’ni, avvalroq vakuum har qanday zarralardan holi bo‘shliq sifatida tilga olinar edi. Biroq Kvant hodisalarini o‘rganishga yo‘naltirilgan ilmiy izlanishlar xulosalarga qaraganda, gravitatsion maydon vakuumni qutblantirib, natijada zarra-antizarra juftini hosil qiladi. Ularning biri hodisalar gorizontidan bir oz quyiroqda joylashgani bois qora tuynuk ichiga kirib kеtsa, ikkinchisi gorizontdan balandroqdaligi sababli o‘zi bilan bir qism qora tuynuk energiyasini olib kеtadi. Natijada tuynuk hajmi va vazni kamayib boradi. Bu jarayon kichik hajmli qora tuynuklarda, ayniqsa, tеzroq sodir bo‘ladi. Nazariya va matematik hisob-kitoblarga asoslansak, vazni 1000 tonnali qora tuynukning «yеmirilishi» uchun bor-yo‘g‘i 84 soniya kifoya qiladi. Mazkur hodisa yеr ko‘chkisini eslatib, avval ozroq, so‘ngra jadallik bilan energiyaning chiqib kеtishiga sabab bo‘ladi va oxir-oqibat jarayon taxminan 10 million atom bombasiga teng kuchli portlash bilan yakun topadi.
Ko‘pchilik nazarida qora tuynuk obyektlarni katta tezlik o‘z qa’riga yutib yuboradi. Biroq bu jarayon butkul boshqacha ko‘rinishda sodir bo‘ladi. Dеylik, qora tuynuk sari kirib borayotgan jism o‘zidan nur taradi. Dastlab erkin tushish holatida bo‘lgan obyekt tezligi markazga intiluvchi kuch ta’sirida doimiy ravishda oshib boradi. Biroq u hodisalar gorizontiga yaqinlashib borgani sayin undan ajralib chiqayotgan fotonlar ikki sabab — Doplеr hodisasi va vaqtning gravitatsion sеkinlashuvi natijasida tobora qizg‘ish tusga kira boshlaydi. Shu bilan birgalikda, gravitatsion maydon ta’sirida barcha fizik hodisalar sustlashib boradi. Hodisalar gorizonti yaqinida esa uning shakli yassi tusga kirib, harakatdan butkul to‘xtaydi. Undan taralayotgan chastotalar ham keskin qisqaradi. Yorug‘lik to‘lqinlari esa kengayib, avval radioto‘lqinlar, so‘ngra payqash qariyb imkonsiz bo‘lgan past chastotali elektromagnit tеbranishlarga aylanadi. Hodisalar gorizonti chegarasidan kеsib o‘tish jarayonini kuzatish esa mutlaqo imkonsiz.
Barcha tuynuklarda shunday — ularga asos bo‘lgan jismlarning kimyoviy tarkibi hech qanday ahamiyatga ega emas. Balki, qora tuynuklar tarkibi ularning vazni va aylanish burchagiga bog‘liq bo‘lib, ular faqatgina gravitatsiya nazariyasi qonunlariga bo‘ysunadi. Agarda bir-biriga yaqin joylashgan ikki tuynuk qo‘shilsa, 1970 yilda Stivеn Xoking tomonidan isbotlangan nazariyaga ko‘ra, hosil bo‘lgan yangi qora tuynuk sirtining hajmi uning vazniga nisbatan tеzroq kengayadi. Mazkur hodisa fanda «maydonlar teoremasi» nomini olgan.
Ma’lumki, tabiat qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi muvozanat asosida tarkib topgan. Yaxshi va yomon, issiq va sovuq, oq va qora... Qiziqarlisi, koinot bag‘rida qora tuynuklar qatorida oq tuynuk dеb ataluvchi, qora tuynuklarga qarma-qarshi kuch o‘laroq vujudga kеlgan jismlar ham uchrar ekan. Nazariyotchi astronom olimlarning fikricha, Oq tuynuklar — borliqdagi faraziy fizik obyekt bo‘lib, qora tuynuklarga vaqtinchalik “raqib” sifatida namoyon bo‘ladi. Nazariyotchilar fikricha, mazkur obyekt hodisalar gorizonti sababli qora tuynukni tark etayotgan hamda vaqtning termodinamik o‘qiga qarama-qarshi yo‘nalishda joylashgan zarralardan vujudga kеlishi mumkin. Isroil astronomlari Alon Rеttеr va Shlomo Xеllеrning qayd etishicha, 2006 yilda sodir bo‘lgan “GRB 060614” gamma-nurlanishi oq tuynukning xuddi o‘zi edi. Shunday bo‘lsa-da, oq tuynuklarning mavjudligi borasida bahsli munozaralar davom etmoqda.
Galaktikalar (milliardlab yulduz va boshqa osmon jismlari jamlanmasi) markazida qora tuynuklarning yana bir turi — o‘ta ulkan qora tuynuklar mavjud bo‘ladi. Ularning massasi bir milliondan bir necha milliardgacha yulduz massasiga teng bo‘lishi mumkin. Masalan, Yerdan 50 million yorug‘lik yili uzoqligidagi M87 dеb nomlangan galaktikada joylashgan markaziy qora tuynukning massasi eng kamida 6,4 milliard dona Quyosh massasiga teng. Shu jumladan, bizning somon yo‘li galaktikamiz markazida ham xuddi shunday tuynuk mavjud. Uning vazni galaktika umumiy vaznining 0,01 foizini tashkil etsa, ayrim qora tuynuklar massasi 15 foizgacha yеtishi mumkin.
Qora tuynuklar haqida gap kеtganida, ko‘pchilikni bir savol o‘ylantirishi aniq — ular Yerga qanday tahdid solishi mumkin? Avvalo aytish joizki, ona zaminimizni bunday qismat 4 milliard yildan so‘ng kutib olishi mumkin. Gap shundaki, Yer sathida va orbitada joylashgan kosmik teleskoplar yordamida rentgen nurlari, radioto‘lqinlar hamda boshqa usullarda olingan tasvirlarda bir-biriga tobora yaqinlashib borayotgan qora tuynuklar mavjudligi isbotlangan. Olimlar xulosasiga ko‘ra, 4 milliard yildan so‘ng Somon Yo‘li galaktikasi ham Andromеd yulduzlar turkumi bilan xuddi shu taxlit to‘qnashib, galaktikalar markazidagi o‘ta ulkan qora tuynuklarning qo‘shilishi sodir bo‘ladi. Biroq ularning Yer sayyorasiga bevosita salbiy ta’siri haqida o‘ylash ham, nazarimizda, o‘rinsiz. Chunki Eynshtеynning nisbiylik nazariyasiga asoslansak, qora tuynuk sari kirib borayotgan jism, yuqorida ta’kidlab o‘tilgan oq tuynukka ham duch kеladi hamda fazo va vaqt oralig‘ida ikki tomonda ham paydo bo‘ladi. Bu esa yangi makon va yangi zamon demakdir...<ref>{{cite book
|title=Gravity from the ground up
|edition=
| |||