Zardushtiylik: Versiyalar orasidagi farq

'''Zardushtiylik''', zoroastrizm — miloddan avvalgi 7—6asrlarda vujudga kelgan din.<ref>Hamidjon Homidiy. [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> Asoschisi — Zardusht deli. Soʻnggi tadqiqot xulosalariga qaraganda, Oʻrta Osiyo, xususan, Xorazm 3. vatani boʻlgan. Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Yaqin va Oʻrta Sharqning bir necha mamlakatlarida tarqalgan. Qad. paxlaviy tilida "Zardusht" soʻzi "Magupta" deb atalgan. Paxlaviy tilidagi yodgorliklarni arab tiliga tarjima qilgan olimlar uni "majus" shaklida qoʻllagan. Natijada oʻrta asrlardan beri "Zardusht" "majus", "zardushtiylik" esa "majusiylik" sifatida qoʻllanib kelingan. Z.da "otash" va "quyosh" tangri Ahuramazdanmng oʻgʻli deb hisoblangan. "Hyp", "otash" Z.ning ramzi, timsolidir. Z.da Ahuramazda oliy xudo hisoblanganligi uchun 3. — mazdaizm yoki mazdaiylik deb ham atalgan. 3. taʼlimoti uning muqaddas kitobi — AvestoaaAvestoda bayon etilgan. 3. taʼlimoti dunedagidunyodagi hamma tartiblar yaxshilik va yomonlik, yorugʻlik va qorongʻulik, hayot va oʻlim oʻrtasidagi kurashga bogliqbog'liq, deb tushuntiradi. Olamdagi hamma yaxshiliklarni Ahuramazda, yomonliklarni Anxramaynu ifodalaydi. Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi kurashadi, lekin uni yengishga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilik bilan yomonlik oʻrtasidagi kurash olam dagi jarayenlarjarayonlar mazmunini tashkil etadi. Odam bu kurashda tanlash erkinligiga ega boʻlgan, oʻz faolligi bilan dunyoda adolat tantanasiga taʼsir eta oladigan shaxsdir. Avestoda koʻchmanchilik va dehqonchilik hayot tarzi oʻrtasidagi qaramaqarshilik bayon etiladi, koʻchmanchilikka hamma yovuzliklarni keltirib chiqaradigan hayot tarzi deb qaraladi va u qoralanadi, dehqonchilik esa yaxshilik belgisi sifatida ragʻbatlantiriladi. 3.Zardushtlik dinida olov gunoxlardan tozalovchi sehrli kuch deb qaraladi. Z.ningZardushtlikning axloqiy taʼlimoti "ezgu fikr", "ezgu soʻz" va "ezgu amal" dan iborat muqaddas uchlik (axloqiy triada)da oʻz ifodasini topgan. 3.Zardushtning talabiga koʻra, har bir inson tangrining yakkayu yagonaligini eʼtirof etishi, xoh erkak, xoh ayol boʻlsin ilm oʻrganishi, turli kasblarni egallashi, chorvachilik, dehqonchilik, bogʻdorchilik bilan shugʻullanishi, kanal qazishi, yer ochishi lozim. Eng asosiysi — Z.daZardushtlikda eʼtiqod erkinligi mavjud boʻlgan. 3.Zardusht insonlarni tenglikka, hamjihatlikka, birbiriga yaxshilik qilishga, yer yuzida tinchtotuvtinch-totuv hayotni taʼminlash uchun kurashga chorlagan, unda maʼrifat zulmatga, adolat zulmga qaramaqarshi qoʻyilgan. Z.daZardushtlikda har bir inson butun kuchini oʻzini kamolatga yetkazish yoʻliga sarf etmogʻi lozim. 3.Zardushtlik murdani tuproqqa koʻmish yoki kuydirishni taqiqlaydi. Bu din jonning oʻlmasligini, uning abadiyligini tan oladi, jannat va doʻzaxni ham eʼtirof etadi. Otashkada zardushtiylarning ibodatxonasi hisoblanadi. 3.Zardushtlik ruhoniylari alohida tabaqa sifatida ajratilib, ularga maxsus imtiyozlar berilgan. 3.Zardushtlik arshakiylar va sosoniylar podshoxligipodsholigi davrida hukmron dinga aylangan. 3.Zardushtlik 13 a.yuzyillik davomida ajam mamlakatlarida asosiy din boʻlib kelgan. Arablar 7asr7-asr oʻrtalari — 8-asr boshlarida Eron va Oʻrta Osiyoni bosib olgandan keyin islom dini hukmron dinga aylangach, zardushtiylar quvgʻin qilindilar. Zardushtiylar Hindiston va Eronda hozir ham mavjud. Eronning Yazd va Gilon viloyatlarida ularning soni 100 mingdan, Hindistonning Maharashtra, Gujarot shtatlarida 115 mingdan ziyodni tashkil qiladi.

Tadqiqotchilar o‘rtasidao'rtasida Zardushtning tarixda bo‘lganbo'lgan yoki bo‘lmaganligibo'lmaganligi borasida turli fikrlar mavjud. Baʼzilar uni tarixiy shaxs deb bilishsa, yana boshqalar uni afsonaviy shaxs deb hisoblaydilar. Manbalarning xabar berishicha, u eramizdan avvalgi, taxminan, 570 yillarda tug‘ilgantug'ilgan ilohiyotchi, faylasuf, shoirdir. Zardusht O‘rtaO'rta Osiyodagi ko‘pxudolikkako'pxudolikka asoslangan qadimiy diniy tasavvur va eʼtiqodlarni isloh qilib yangi dinga asos soldi. Zardushtning tug‘ilgan va ilk diniy faoliyatini boshlagan joyi to‘g‘risidato'g'risida ikki fikr mavjud: birinchisi «G‘arbG'arb teoriyasi» bo‘libbo'lib, unga ko‘rako'ra Media (hozirgi Eron hududida) Zardushtning vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi hisoblanadi. Bu fikr tarafdorlarining dalili — birinchidan zardushtiylikning Qadimiy Eron hududlarida keng tarqalganligi bo‘lsa, ikkinchidan zardushtiylikning muqaddas kitobi sanalmish Avestoning bizgacha etibyetib kelgan nusxasi qadimiy eron-pahlaviy tilida yozilganligidir.

Yana bir boshqa fikr «Sharq teoriya»si bo‘lib, bunga ko‘rako'ra Zardusht vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi Xorazm hisoblanadi va ko‘pchilikko'pchilik manbashunoslar shu teoriya tarafdoridirlar. Xorazm birinchi bo‘libbo'lib Zardushtiylik muqaddas olovi «Atar — xurra» yoqilgan va Axuramazda Zardusht bilan bog‘langanbog'langan joy hisoblanadi. Zardushtiylikning asosiy manbasi hisoblangan Avestoda: "birinchi bor muqaddas olov «Atarxurra» «Eran-vej» (baʼzi manbalarda «Ayrian vedja»)da yoqildi" deyiladi.

«Eran-vej»ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga to‘g‘rito'g'ri keladi.

Avestoda Axuramazda tomonidan berilgan «Barokot va najot» sohibi bo‘lgan bir qator mamlakatlarni zikr etiladi va ularning eng birinchisi deb, «dunyoda hech narsa uning chiroyiga teng kela olmas Eran-vej», keyin «odamlar va chorva podalariga mo‘lmo'l» Sogd (Sug‘dSug'd), «Qudratli va muqaddas» Mouru (Marv), «Baland ko‘tarilganko'tarilgan bayroqlar mamlakati» Batxi (Baktriya) zikr etiladi.

Avestoda, shuningdek, Zardusht tug‘ilgantug'ilgan va o‘zo'z faoliyatini boshlagan yurt haqida ham maʼlumot beriladi. Aytilishicha, «SHundayShunday mamlakatni ko‘pko'p sonli lashkarlarni botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog‘laritog'lari bor, yaylov va suvlari bilan go‘zalgo'zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, chuqur, suvga mo‘lmo'l ko‘llariko'llari bor, keng qirg‘oqliqirg'oqli va kema yurar daryolari o‘zo'z to‘lqilarinito'lqilarini Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xareva (Ariya) Bava (Sug‘dSug'd hududida), Xivayrizima (Xorazm) mamlakatlari tomon elituvchi daryolari bor».

Shubhasiz, «Keng qirg‘oqliqirg'oqli, kema yurar daryolar» bu Amu va Sirdaryo bo‘lib, Avesto tasvirlagan mazkur shaharlar O‘rtaO'rta Osiyo shaharlarining bu ikki daryo qirg‘oqlaridaqirg'oqlarida joylashganlaridir.

Shunga asoslanib, biz Zardushtning vatani, Zardushtiylikning ilk makoni va Avestoning kelib chiqish joyi deb Xorazm, Sug‘dSug'd, Farg‘onaFarg'ona yoki Baktriyani ayta olamiz.

Avestoning «yasht» qismida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari unga ishonmaydilar, va uning taʼlimotini qabul qilmaydilar. Zardusht vatanni tark etib, ko‘shniqo'shni davlatga ketadi, u erningyerning malikasi Xutoasa va Shoh Vishtaspaning xayrixohligiga erishadi, ular Zardusht taʼlimotini qabul qiladilar. Natijada qo‘shniqo'shni davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g‘alabag'alaba qozonadi. SHundanShundan so‘ngso'ng bu taʼlimot xalqlar o‘rtasidao'rtasida keng tarqala boshlagan.