|
'''Stalingrad jangi''' - 2-jahon urushi davridagi eng yirik janglardan biri (1942 y. 17.7 — 1943 y. 2.2). Stalingrad atrofi va shahar ichidagi mudofaa janglarida (18 noyabrgacha) Stalingrad (marshal S. K. Timoshenko, 23 iyuldan generalleytenant V. N. Gordov, 9 avg .dan generalpolkovnik A. I. Yeryomenko), Janubiy-Sharqiy (7 avgust — 27sentabrda generalpolkovnik A. I. Yeryomenko) va Don (28 sentabrdan; generalleytenant, 1943 y. 15 yanvardan generalpolkovnik K. K. Rokossovskiy) frontlarining sovet qoʻshinlari qattiq qarshilik koʻrsatib, nemis fashistlarining 6dala va 4tank armiyalari hujumini toʻxtatdi. 19—20 noyabrda Jan.Gʻarbiy (22 okt.dan; generalleytenant, 7 dek.dan generalpolkovnik N.F. Vatutin), Stalingrad (28 sent.dan; generalpolkovnik A. I. Yeryomenko) va Don frontlarining sovet qoʻshinlari hujumga oʻtib, Stalingrad atrofida dushmanning 22 diviziyasi (330 ming kishi)ni kurshab oldilar. Dek.da sovet qoʻshinlari dushmanning kurshab olingan gruppirovkani qutqarish uchun qilgan harakatlarini qaytarib, uni tormor keltirdi. 31 yanvar — 2 fevralda nemis fashistlari 6armiyasining qoldiqlari (91 ming kishi) generalfeldmarshal F. Paulyus boshchiligida asir tushdilar. S.j.dagi galaba juda katta siyosiy, strategik va xalqaro ahamiyatga ega boʻldi.a
Немис-фашист қўмондонлигили 1942 йил июл ойининг иккинчи ярмида совет герман фронтининг жанубий томонида муваффақиятга эришиб ҳаракатни давом эттирди. Сталинград йўналишида ҳужум («Фишрейер» операстияси, «Б» армиясининг 30 дивизиясидан, 14 таси қатнашган) СССР нинг муҳим иқтисодий раёнини эгаллаш режаларини амалга оширилишига қаратилган эди. Бу ҳудуди бутун мамлакатнинг 4/5 қисми нефтни берарди ва марганестнинг ярми шу вилоятда мавжуд эди.
Сталинграддаги курашни бутун дунё кузатган. Ушбу жанг бутун дунёнинг диққат марказида бўлган.
Июлнинг биринчи ярмида Ставка Сталинград йўналишида заҳирадан 62, 63 ва 64-армияларни ажратиб олди. Ставка 12 июлда маршал С. К. Тимошенко раҳбарлигида Сталинград фронтини тузди. (23 июлдан унинг ўрнини генерал У. Н Гордов эгаллади). Юқорида кўрсатилган армиялардан ташқари 21, 28, 38 ва 57-армиялар, шунингдек 8-ҳаво армияси ва Волга ҳарбий флотилияси Сталинград фронти таркибига кирган.
17 июлда собиқ совет қўмондонлиги душман режасини барбод қилиш учун кучли асос яратганда, душман 6-армиясининг 14 та дивизиясини (бу куч 270 минг аскар, 3 минг тўп, миномётлар, тахминан 500 танкдан иборат эди) ҳужумга ёьналтирди. Уларни 4-ҳаво флотининг бир қисм авиастияси қўллаб-қувватлаган (унинг таркибида 1200 жанговар самолётлар бўлган). Дон дарёсининг бўйларида бу кучларга собиқ совет армиясининг 63- ва 62-армиялари 12 та дивизияси (16 минг киши, 2,2 минг тўп ва миномёт ҳамда 400 тага яқин танк) қарши турган; бу кучларни Ҳавога қарши мудофаа кучлари, узоқ авиастия ва 8-ҳаво армиясининг 600 га яқин самолёти қўллаб-қувватлаган. Сон жиҳатдан рақиб собиқ Совет қўшинларидан устун эди.
17 июлдан 22 июлга қадар собиқ совет армияси 62- ва 63-армияларининг олд атрядлари 6-немис армиясига қарши оғир урушлар ўтказилган. Ана шу курашлар билан Сталинград жанги бошланиб кетди, жанг 6 ойдан зиёд - 2 февралгача 1943 йилгача давом этди.
23 июлда Сталинград остоналарида собиқ совет армиясининг асосий мудофаа позистиялари учун курашлар бошланди.
Душман 62- ва 64-армиялар флангаларига зарба бериб, ўраб уларни тор-мор қилиб Сталинградга ёриб кирмоқчи бўлди. Аммо юқорида қайд этилган армияларнинг мудофаа учун ҳаракатлари ҳамда 1- ва 4-танк армиялари, шунингдек 21-армияларнинг қарши зарбалари душманнинг режасини барбод қилди.
Августнинг илк саналарида Сталинграднинг жануби-ғарброғида рақибнинг олд қисмларига қарши курашлар бошланди. Бу йўналишдаги мудофаа учун 7- августда Жануби-ғарбий фронтга топширилди (таркибида 64, 57, 51, 1-гвардия ва 8-ҳаво армияси, 30 августдан 62-армия кирган). Унинг қўмондони А. И эременко бўлди. Унга Сталинград фронти ҳам бириктирилган эди. Иккала фронт ҳам Волгада душман ҳужумини тўхтатиш ва уни шаҳар остоналарида тор-мор қилиш вазифаларини олдилар.
1942-йил кузида европа Осиё ва Африкада фашистик блок аккупастияси остида 12,8 млн. кв км ҳудуд 500 млн аҳоли бўлган. Аммо умумий куч антифашист давлатлари фойдасига ўтди. эркпарвар инсонларнинг бирлашуви кучайди. европа ва Осиёнинг босиб олинган давлатларида қаршилик ҳаракатлари кенгайди.
Олий Бош қўмондонликнинг тез сурьатда ҳарбий техника билан таьминланган ва Сталинград раёнига қаратилган стратегик заҳиралари ташкил этилди. Сталинград мудофааси шунингдек Кавказга ёьналтирилган ҳужумларга қарши қаратилган мудофаа ишлари учун кучли тайёргарлик бўлди.
1942 йил ноябр ойида совет-герман фронтида фашист блоки бутун уруш давомида энг юқори даражада ўз кучини тўплаган. (266 дивизия). Рақиб жами 6,2 миллион аскар, 5080 тўп, миномётлар, 3500 та жанговар самолётларга эга бўлган.
Фашистларнинг бу кучига қарши совет қўшинлари таркибида 390 ўқчи ва кавалер дивизиялари, 254 та ўқчи махсус танк ва механизастиялашган бригадалар, 30 та мустаҳкамланган ҳудудлар, 17 та танк ва механизастиялашган корпуслар бўлган. Жами армияда 6,6 млн. аскар, 7350 танк, 78 минг тўп миномётлар, 4540 дан ортиқ жанговор самолётлар мавжуд бўлган.
Собиқ Совет Иттифоқининг ҳарбиё-сиёсий бошқармаси 1942-1943 йилнинг қишига қуролли кучларга қуйидаги вазифаларни белгилаб қўйди: Совет-герман фронтининг жануби ҳудудларига фашист блокининг асосий гуруҳларини тор-мор қилиш ва немисларнинг стратегик мақсадларини барбод қилиш, мамлакатнинг жанубидаги муҳим саноат ва қишлоқ хўжалиги раёнларини озод қилиш, Ленинград қамалини барбод қилиш, Москва Смоленск йўналишида вазиятни яхшилаш.
Рақиб кучига Сталинград йўналишида бир миллиондан ортиқ одам, 10290 тўп ва миномётлар, 675 танк ва штурмли қуролларрдан иборат эди. Совет армияси 1,1 миллион кишидан иборат эди. 15,500 қурол ва миномётлар, 1463 танк ва 1350 жанговор ҳарбий самолётларга эга эди. Ноябрнинг ўрталарида совет қўшинлари қуйидагича жойлашган: Дон дарёсининг Ўрта оқими бўйлаб, юқори Момондан Клецгача Жануби-Ғарбий фронт бирикмалари жойлашган.
Клецкийдан Сталинграддан Шимолроқда Дон фронти ҳаракат қилган ва шаҳарнинг чегараларидан жанубга Уттагача (Елистадан Шарқроқда) Сталинград фронти, уларга қарши душман томондан «Б» армияси қўшинлари (бу 8-италян қўшини таркибида бўлган), 3 ва 4 румин қўшинлари, 6 ва 4 немис танк армияси сафарбар қилинган. Бу қўшинларни яьни немисларнинг ушбу кучини «Дон»нинг ҳарбий ҳаво кучлари авиастия бошқармаси ва 4 ҳаво флотининг бир қисм қўшинлари қўллаб-қувватланган.
Сталинград йўналишида собиқ совет қўшинларининг қарши ҳужумга ўтиш арафасидаги кучлар нисбати: Жануби-ғарбий фронт чизиғида собиқ совет Қўшинлари 399 минг киши, 5888 тўплар, 728 танк ва штурмли қуролларга эга бўлган;
Немис-фашист қўшинлари 432 минг аскар, 4360 тўп ва миномётлар, 255 танк ва штурмли қуроллар.
Дон фронти чизиғида совет қўшинларида 296,7 минг аскар, 4682 та қурол ва миномётлар 286 танк ва штурмли қуроллар; немис-фашист армиясида 200 минг шахсий таркиб, 1980 тўп ва миномётлар, 280 танк ва штурмли қуроллар бўлган.
Сталинград фронти чизиғида собиқ совет армиясида 410,4 минг киши, 4931 тўп ва миномётлар, 455 танк ва штурмли қуроллар; немис-фашист армияси таркибида 379,5 минг аскар, 3950 қурол ва миномётлар, 140 та танк ва штурмли қуроллар бўлган.
Жануби-ғарбий фронт чизиғида кучлар нисбати шахсий таркиб бўйича 1:1.1, тўп ва миномётлар бўйича 1,4:1, танк ва штурмли қуроллар бўйича 2,8:1 кўрсатгичга эга бўлган.
Дон фронти чизиғида кучлар нисбати аскарлар бўйича 1,5:1, қуроллар ва миномётлар бўйича 2,4:1 танк ва штурмли қуроллар бўйича 1:1 кўрсаткич;
Сталинград фронтида кучлар нисбати пиёда қўшин бўйича 1,1:1, қурол ва миномётлар бўйича 1,2:1, танк ва штурмли қуроллар бўйича 3,2:1 кўрсаткичга эга бўлган.
Собиқ; Совет армиясининг Сталинград остоналарида қарши ҳужумга ўтишлари ҳақидаги қарорлари 1942 йил 13 сентябрда Олий Бош қўмондонлик генерал Жуков ва Василевскийларнинг докладларини эшитгандан сўнг қабул қилинди. Бу операстия «Уран» деб номланган. Сентябрнинг охирида Сталинград йўналишидаги фронтда ставка вакиллари ишлари натижалари муҳокама қилинди ва фронтларнинг ҳарбий қўмондонларининг таклифларини ҳисобга олиб қарши ҳужум ҳақидаги режа қўллаб-қувватланди.
Операцтиясини Жануби-ғарбий, Дон ва Сталинград фронтларида тузилган кучлар ёрдамида душман группиравкасининг Волгага қараб кириб боришини олдини олиш мақсадида амалга ошириш кўзда тутилган эди. Яна душманни Донбасга бостириб киришларини олдини олиш ва немис-фашист қўшинларининг жануби қанотини тор-мор қилиш режада кўзда тутилган эди.
Алоҳида ва гуруҳли суҳбатларда сиёсий маьлумотларда, газета ва журналларда мамлакатнинг халқаро ва ички аҳволи ёритилган ва муҳокама қилинган.
Қарши ҳужумнинг таркибий қисми бу Воронеж фронтининг чап қанот қўшини ва Жануби-ғарбий фронтнинг ўнг қанот қўшинларнинг зарбалари бўлди.
Бу қўшинлар Дон дарёси ўрта оқимининг чегаралари бўйлаб Ростовга душманнинг Кавказ группиравкасининг шимолга юришини кесиш мақсадида ҳужум қилганлар. («Сатурн» операстияси). Яна шу нарса режада бўлганки, Сталинград остоналарида қарши ҳужум бошланишида собиқ совет қўшинлари ғарбий, шимолий-ғарбий йўналишларда ва шимолий Кавказда фаол тадбирларни қўллайдилар.
Собиқ совет қуролли кучларининг Сталинград остоналарида немис- фашистларига қарши ҳужуми 1942 йил 19 ноябрида бошланиб, 1943 йил 2 февралда якун топди. Характер жиҳатдан тезкор-стратегик операстияларни шартли равишда 3 босқичга бўлиш мумкин.
мудофаани ёриб утиш, рақиб группировкаларини тор-мор қилиш ва 6- ҳамда 4-немис танк армияларини ўраб олиш;
душманнинг ўраб олинган группировкасини озод қилиш ҳаракатларини барбод қилиш ва ташқи мудофаа қамалида совет қўшинининг қарши ҳужумини кучайтириш;
ўраб олинган немис-фашист қўшинларининг тор-мор қилиниши режалари.
250 км чизиқда юқори Мамондан то Клецк ҳудудларигача бўлган ҳудудларни Жануби-ғарбий фронт эгалланган.
Жануби-ғарброқда, Клецкадан то эрзовкагача, 150 км ли чизиқни Дон фронти эгаллайди. Сталинграднинг Шимолий чегараларидан то Астрахангача 450 км масофадаги узунликда Сталинград фронти жойлашган.
Немис-фашист армиясининг «Б» гуруҳи 1400 км масофа узунликдаги фронтда мудофаа ишларини олиб борганлар. Унинг Воронежнинг Шимоли- ғарбида жойлашган чап фланга 2-немис армияси Курск йўналишини ҳимоя қилган. У билан кушни 2-венгер армияси Доннинг ўнг соҳилида Хорков йўналишида ўрнашган. Кейин Дон бўйлаб, Янги Калитвадан то Вешенскгача Ворошиловград йўналишида 8-италян армияси, Шарқроқда Вешенскдан Клецгача бўлган ҳудудларни 3-румин армияси мудофаа қилган. Сталинградга туташ ҳудудларда унчалик муваффақиятли бўлмасада, 6-немис бирикмалари, жануброқда, Красноармейск шаҳрининг жанубида 4-немис танк армиялари ҳужумлар уюштириб турган.
Немис-фашист қўшинларини «Дон» фронтининг ҳарбий ҳаво кучлари ва 4 ҳаво фронтининг бир қисм кучлари қўллаб-куватлаган.
5-танк армияси Жануби-ғарбий фронт П. Л Романенко бошчилик қилган ҳужум группировкаси ва генерал И. М Чистяковнинг 21-армияси Серафимович ва Клеецкий ҳудудларида ҳужумга ўтиши белгиланган. Унга рақиб мудофаасини ёриш, 3-румин армиясини тор-мор қилиш ва Калач йўналишидаги ҳужумни ривожлантириб операстиянинг 3-кунида Сталинград фронти қўшинлари билан қўшилиш вазифалари юклатилагн эди.
Шу билан бир пайтда генерал Д. Д Лелюшенко қўмондонлигидаги 1 гвардиячи армия ёрдамида жануби-ғарбий йўналишда зарба ёьллаш, Кривая ва Чир дарёлари бўйига чиқиш ҳамда бу эрда кучли қамал фронтини барпо этиш кўзда тутилган. Қўшинларни ҳаводан туриб қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш вазифаси генерал С. А Красовский қўмондонлигидаги 17-ҳаво армияси зиммасига юклатилган. Шунингдек генерал К. Н Смирнов қўмондонлигидаги 2-ҳаво армияси бирикмалари ҳам сафарбар қилинган.
19 ноябр тонгида Сталинград остоналаридаги бепоён кенгликларда минглаб қуроларнинг алангаси совет қўшинларининг қарши ҳужум бошланганидан дарак берарди.
Авиастиясининг ҳужуми ноқулай метеорологик шароитлар туфайли чегараланган. Шу кун собиқ Совет Қуролли кучларининг группировкалари шимолроқда, кейинги кун Сталинграднинг жанубида ҳал қилувчи ҳужумга ўтди. Сталинград фронти қўмондони қарори бўйича асосий зарбани 64, 57- ва 51-армиялар бердилар. Буларга генерал М. С. Шумилов, Ф. И Толбухин ва Н. И. Труфановлар қўмондонлик қилганлар. Фронтнинг ҳужум группировкаси Сарпинск кўли ҳудудидан ҳужумга ўтиш вазифасини олди. 6-румин армияси корпусини тор-мор қилиш ва ҳужумни ривожлантириш билан шимолий-ғарбга, совецкий, Калоч йўналишларига юриш, бу эрда Жануби-ғарбий фронт қўшинлари билан бирикиш вазифаларини олган. Генерал Т. Т. Хрюкин қўмондонлик қилган фронтнинг 8-ҳаво кучлари армияси ҳужум фронти қўллаб- қувватлаш ва ҳимоялаш учун мўлжалланди.
Ставка Сталинград йўналишидаги фронтларга операстияни амалга ошириш учун 75 та артиллерия ва миномёт полклари берган. Фронтларда жами 250 артиллерия ва миномёт полклари бўлган, 15 мингдан зиёд қурол ва миномёдлар бўлган-бу Москва қарши ҳужумидагидан 2 баравар кўп эди. Бундан ташқари фронтларда 1250 та жанговар машиналар ва реактив артиллерия станоклари бўлган, булар бир зарбада 10 мингта снаряд чиқара олган. Қўшинларни ҳимоя қилиш ва асосий обектлар учун 11000 та зенит қуроллар бўлган.
13 ноябрда генерал Г. К. Жуков ва А. М. Василевскийлар Сталинграддан Москвага келдилар. Ставкага фронтлар тайёргарлиги, уларнинг аҳволи тўғрисида маьлумот бердилар. Ўшанда операцияни бошлаш муддатлари белгиланди, бу жануби-ғарбий ва Дон фронтлари учун 19 ноябр, Сталинград фронтир учун 20 ноябр қилиб белгиланди.
Ҳужумга ўтиш ҳақидаги буйруқ жануби-ғарбий ва Дон фронтларига 19 ноябр тунда, Сталинград фронти қўшинларига 20 ноябр 1942 йил берилди.
Ва ниҳоят кутилган тарихий воқеа Волгада собиқ совет қўшинлари қарши ҳужумининг илк куни бошланди. 1942 йил 19 ноябр тонгда Жануби-ғарбий ва Дон фронти жангга тайёр бўлиб турди. Авиадромларда учишга тайёр экипажлар душманга қарата ўқ отиш учун буйруқни кутардилар.
19 ноябрда асосан генерал А. Г. Родин бошчилигидаги 26-танк корпуси ва генерал А. Г. Кравченко қўмондонлигидаги танк корпуслари муваффақиятлари натижасида 20-35 км ичкари кирганлар. Илк кунларда жануби-ғарбий фронт армиялари ҳужумлари муваффақият қозонган. 3-румин армиясининг мудофааси икки ҳудудда барбод қилинди Серафермовичнинг жануби-ғарбида ва Келфорский раёнида 2- ва 4-румин корпуслари тор-мор қилинди. Уларнинг Распопинская ҳудудида жойлашган қолдиқлари 6-армия корпуси билан бирга ҳар томондан қуршаб олинган эди.
Душман қўмондонлиги томонидан қабул қилинган чора-тадбирлар натижасида 20 ноябрда жануби-ғарбий ва Дон фронти барча чизиқларда рақиб қаршилиги кучайди. 20 ноябрда Сталинград фронти қўшинлари ҳужумга ўтди. Собиқ совет қўшинлари Сталинграддан жануброқда немис фашистларга кутилмаган зарба берди. амин бўлиндики, «Б» армия гуруҳи қўмондонлиги ҳам, 6-армия қўмондонлиги ҳам ўз қўшинларини қамалдан қутқариш аҳволида эмас эди.
21 ноябрда жануби-ғарбий фронтнинг 26-ва 4-танк корпуслари Монойлин вилоятига келдилар ва кутилмаганда Шарққа бурилиб энг қисқа ёьл билан Донга қараб юрдилар.
Жануби-ғарбий фронт қўмондонлиги асосий эьтиборини Распопин вилоятида жойлашган, 21 ноябрда қуршаб олинган румин қўшинларини ёьқотишга қаратган эди. 21 армия қўмондонига бу группировкани 23 ноябрда 10 соатга қолмасдан ёьқотишни буюрган эди.
ноябр 1800 да Паулюс «Б» армияси гуруҳи штабида радио орқали армия қуршаб олингани, ёқилғи заҳираси тугаб бораётганини, қурол-яроғ заҳираси камайиб бораётганини, маҳсулот фақат 6 кунгагина этишини айтиб маьлум қилади.
Душманни қуршаб олиш операстияси 23 ноябр соат 16 да кулминастиясига этди. 24-30 ноябр давомида фронтлар қўшинлари ҳужумини давом эттирдилар. 30 ноябрга келиб душман қуршаб олган ҳудудлар икки мартага кенгайди. Декабр бошида Сталинград остоналарида рақибнинг ўраб олинган кучларини тор-мор қилиш бўйича «Ҳалқа» операстияси ишлаб чиқилди.
Курашнинг илк икки соатида совет қўшинлари душман мудофаасига қараб бир неча километр ичкарига ёриб кирди. Бундан кейин душман мудофаасини ёриш ва қўшинни тезкор ҳужумга ёьналтириш учун урушга танклар, механизастиялашган ва кавалер бирикмалар сафарбар қилинган. 30 ноябрда душман босиб олган ҳудуд 2 баровар қисқарди. Душманинг қуршаб олиниши билан Сталинград остоналаридаги қарши ҳужумнинг асосий босқичи ниҳоясига этди.
Немислар бундай ҳолатда қандай ёьл тутган? Уларнинг бош қўмондонлиги ўртасида ички қарама-қарши нуқтаи-назар пайдо бўлди. Биринчи тараф 6-армия эгалланган позистияни сақлаб туриш, аммо хавфни бартараф этиб уни ёьқ қилиш учун Сталинград ҳудудига қўшимча куч кузатишни ёқлаган, яьни шу таклиф билан чиққан. Бошқа иккинчи тараф 6 армиясини ғарб тарафдан ёриб ўтишини ташкиллаштириш фикрини илгари сурган. Фюрер 1-позистияни қабул қилди.
Немис фашист қўмондонлиги қуршовдаги группировкаларга унда ёрдам учун маьлум қисм билан ёриб ўтишга уринишлари муваффақияцизликка учради. Бу мақсадни амалга ошириш учун фелдмаршал Манштейн раҳбарлигида «Дон» армия гуруҳини тузишга тезкор равишда киришди. Унинг таркибида Доннинг ўрта оқими бўйлаб жанубга қараб Қалмиқ чўлларигача ҳаракат қилаётган қисмлар ва қуршаб олинган қўшни гуруппировкалари кирган. «Дон» армияси 4-ҳаво флотлари (500 га яқин самолёт) қўллаб-қувватлаган. Қамалдаги қўшинларни қуршовдан қутқариш вазифаси армиянинг «Сот» гуруҳига юклатилган. Бу группаровканинг таркибида асосан қамалдан қолган 4-немис танк ва 4-румин армиялари бўлган. 12 декабрда бу армия гуруҳлари Котелниковский раёнидан Сталидградга кучли қарши зарба қўллади. Бу эрда подполковник М. С. Двасамудзе бошчилигидаги ўқчи полки ва подполковник Аслановнинг танк полклари 4-механизастиялашган корпуснинг бошқа қисмлари билан ҳамкорликда душманларнинг кўп ҳужумларини қайтарган. Собиқ Совет қўшини томонидан немисларнинг 40 танки, 50 автомашинаси ва 3 баталони ёьқотилган. Собиқ Совет қўмондонлиги тезкор ва қатьий чоралар кўрди: Мишков дарёсининг шимолий қирғоғи бўйлаб армиянинг 2-гвардиясидан ажратиб олинган қўшин ташланди. Бу қўшин 22 декабрда рақибнинг кейинги ҳаракатларига чек қўйиб 8 минг аскарини ўлдирган, 230 танк, 82 самолёт ва 100 га яқин қурол-яроғларини ёьқотган 2- ва 51-армиялар ҳал қилувчи ҳужумга ўтдилар. 24 декабрдан 30 декабргача бўлган даврда душманнинг Котелниковский йўналишдаги қўшинларига зарба берди. Қолган қисми Сталинград фронти қўшинлари томонидан чекинтирилди.
3. Душманнинг деблокада бўйича режаларининг барбод бўлиши учун собиқ совет қўшинларининг Ўрта Донга юриши муҳим аҳамиятга эга эди. Жануби-ғарбий фронтнинг декабрда ишлаб чиқилган режаларини ўзгартирган эди. Ростовга зарба бериш режаси 16-декабрда фронтнинг Миллерова Морозовскга («Кичик сатурн» операстияси) ҳужуми режалаштирилди. Бунинг натижасида армиянинг «Дон» қисми кризис ҳолатига тушиб қолди. Итало-немис қўшинларининг мудофааси уч кунлик жангда сингдирилган эди. Танк корпуслари тезлик билан ичкарига кириб бораверарди. Генерал Бадонов бошчилигидаги 24-танк корпуси жангчилари моҳирлик билан ҳаракат қилиб 24 декабрда душман кутмаган равишда Тацинская станстияси ва аеродромни эгалладилар ва Лихая-Сталинград темир ёьлини кесиб ташладилар. Уч кун давомида улар ўраб олган ҳолатда мардларча курашдилар. 54-танк, ёқилғи ва қурол танқислиги ҳолатида ҳам корпус душман томонидан уюштирилаётган ҳужумларни бартараф этарди кейин қўмондонликнинг рухсати билан корпуснинг бўлимлари қуршовдан чиқдилар ва фронтнинг асосий кучларга қўшилдилар.
Ўрта Дон ҳудудидаги шиддатли урушлар икки ҳафта давом этди. Шу вақт мобайнида совет қўшинлари 200 км ичкарига кириб бордилар 8-италян армияси ва 3-румин армияси қолдиқлари тор-мор қилинди. Жануби-Ғарбий фронт қўшинлари «Дон» армияси гуруҳининг орқа томонида пайдо бўлдилар. Бу ишларнинг бари Сталинград-Ростов йўналишида вазиятни тубдан ўзгартирди ва 6-армиянинг тақдирини олдиндан ҳал қилиб қўйди.
Собиқ Совет қуролли кучлари декабр ойида катта муваффақиятларга эришиши Жануби-ғарбий фронт ва Воронеж фронтининг чап қанот қўшинлари 8-италян дивизия ва бригадаларни ёьқотди. 5-румин дивизияси ва немис дивизиясини тор-мор қилишди, 6-немис пиёда ва танк дивизияларига жиддий зарар этказди. Рақибнинг 60 минг солдат ва офистерларини асирга олишди ва жуда катта ўлжаларни қўлга киритдилар. Улар 1250 га яқин аҳоли пунктларини озод қилдилар. Сталинград фронти аскарлари душманнинг Котелниковский гриппировкасига зарба бериб уни жиддий мағлубиятга учратдилар, 24-31 декабр оралигида 16 минг душман солдат ва офистерларни ўлдирдилар ҳамда асир олдилар жуда кўп ҳарбий техникаларни ўлжа сифатида қўлга киритдилар,
1942 йилнинг сўнгги кунларида Сталинград фронтининг чап фланга армияси Ростовга ҳужумни давом эттириш учун тайёргарлик кўраётган эдилар. Жануби-ғарбий фронт қўшинлари эса Донбасс ва Ҳарков йўналишидаги ҳужумга тайёргарлик кўраётган эдилар.
Сталинград остоналарида қуршовга олинган душман группировкалари Дон фронтти қўшини томонидан қаттиқ сиқувга олинган эди. Душманга бу сиқувдан қутилишга умид ёьқ эди. Душман қўшинларини батамом ёьқотиш учун Совет қўмондонлиги шартли равишда «Ҳалқа» деб номланган операстия тайёрлади. Шу билан бир вақтда собиқ совет қўшинлари секин аммо мустаҳкам ва тизимли равишда фронт қамалини давом эттирди. Шундай позистия билан душманни сиқувга олди. немис қўшининг аҳволи кундан-кунга ёмонлашиб боради.
Таьминот миқдори пасайди, қурол-яроғларнинг этишмаслиги бошланди. Солдат ва офицерларнинг руҳини кўтариш мақсадида немис қўмондонлиги уларни ташқи зарба билан қамалдан чиқишга ишонтирар эди. 1943 йил январ бошларида қуршаб олинган рақиб группировкаси 250 минг аскар 300 тагача танк, 4300 қурол ва миномётлар, 100 жанговор самолётга эга бўлса ҳам ва бу билан собиқ совет кучларининг маьлум қисмини сиқиб қўйса ҳам, умуман олганда у ўзининг стратегик аҳамиятини ёьқотиб борарди.
Собиқ совет аскраларининг фаолияти ва ҳаракатлари ҳақидаги маьлумотлар тарқатилди. Жанговор фаолликнинг ошишига ҳарбий иттифоқлар ва сиёсий органларнинг қўшинга мурожаати, шунингдек уларга ёьллаган мактублари сабаб бўлди. Биргина Дон фронти қўшинига 1942 йилнинг 20 декабридан 1943 йилнинг 1 февралигача 4500 тага яқин алоҳида ва 2 мингдан ортиқ жамоавий мактублар ёьлланган.
Буларнинг барчаси қўшиннинг жанговар қобилиятини оширишга уларда жанговарлик шижоатини ривожлантиришга, немис-фашистларига қарши курашда оммавий қаҳрамонлик кўрсатишлари сабаб бўлди.
1943 йилнинг илк кунларида Дон фронтининг қўшинлари ҳал қилувчи ҳужумга ўтиш учун тайёргарлик кўрмоқда эдилар. Ҳарбий Комитет Ставкаси Сталинград остоналарига ўз вакили собиқ савет армияси артиллерияси қўмондони генерал Н.Н Вороновни юборади. Жанубий фронт номи билан ўзгартирилган Сталинград фронти (қўмондон генерал А. И эременко) Ростовга ҳужумни ривожлантирди.
Дон фронти қўшинлари (қўмондон К. К. Рокоссовский) 20 минг аскар билан тўлдирилди ва артиллериялар билан кучайтирилди.
Рақибнинг ҳужумга ўтиши вақтида Сталинград фронтининг 51- ва 5- армиялари таркибида 115 минг аскар, 329 та танк, 1133 та қурол ва миномётлар бўлган. Уларни ҳаводан туриб ҳимоялаш ёрдам бериш учун 220 та самолёт сафарбар қилинган. Бу армияга қарши рақиб 124 минг аскар, 650 танк, 852 та қурол ва миномётлар, 500 самолётдан иборат бўлган армияни тайёрлаган. Рақиб танк ва самолётларда собиқ совет қўшинидан 2 марта устунликка эришишга муваффақ бўлди. 12 декабр тонгда рақибнинг 2 танк дивизиялари собиқ совет Иттифоқининг Тихорецк-Сталинград темир ёьллари бўйлаб зарба берди. Танк дивизиялари собиқ совет қўшинларининг мудофаасини ёришга ва кейинги кун Юқори Кумнский вилоятига чиқишга муваффақ бўлди. Сталинград фронтининг рақиб қўшинларини 51-армия ҳудудларида 13-танк корпуси билан уруш пайтида тўхтатишда ўринишлари зое кетди. Ўшанда рақиб ҳужум кучларининг бир қисмини чалғитиш учун фронт қўмондонлиги 5-армияга Нижнечирскда ҳужумга ўтиш ва немис жангчиларини плостдармдан ёьқотишни буюрди. 14 декабрда бу армия бирикмалари душман мудофаасини ёриб ўтдилар. Нижнечирскни эгалладилар ва душманни плостдармдан улоқтириб, 51- армиянинг унг флангини қўшимча кучлар билан таьминладилар. Бу урушларда генерал П. А. Ротмистров қўмондонлигидаги 7-армия муваффақиятли ҳаракатлар олиб борган.
Рақиб қуршаб олинган гуруҳларга яқинлашиш учун уларнинг олдига бориш мақсадида ҳужум кучини оширар эди. декабрда Жануби-ғарбий, Воронеж фронтларининг ҳужум группировкаларининг артеллерия тайёргарликларидан сўнг ҳужумга ўтдилар. Қалин туман натижасида самолётлар ҳавога кўтарила олмаган. Натижада рақиб мудоффаси этарли даражада синдирилмади. Буларнинг натижасида совет қўшинлари рақибнинг ташкиллаштирилган қарши ҳужумига дуч келдилар.
декабр тонгида 6-ва 1-гвардия армиялар бирикмаларининг (қўмондонлари генерал Ф. М. Ҳаритонов, В. И. Кузнестов) артиллерия ва авиастия тайёргарликларидан сўнг ҳужумни янгиладилар.
Рақибнинг кучли қаршилигини энгиб ва унинг шафқациз қарши ҳужумларини қайтариб 6- ва 1-гвардиячи армиялар 2 куни рақибнинг мудофаа ҳудудини ёриб кирдилар ва 20-25 км ичкари кирдилар. Асосан 18 декабр куни рақиб қаттиқ қаршилик кўрсатган Италян ва немис бирикмалари катта ёьқотишларга дуч келгандан сўнг жануб ва жануби-шарққа чекина бошладилар. 3-гвардиячи қўшинлар Боков вилоятида жуда қаттиқ қаршиликка дуч келдилар.
Ставка қўшини бошқариш осон бўлиши учун 1942 йил 19 декабрда Воронеж фронти таркибидаги 6-армияни жануби-ғарбий фронт таркибига ўтказишни буюрди.
7 танк корпуси ҳужумни ривожлантириб 29 декабр тонгда Кателникова шаҳрини эгаллади. 51-армия бирикмалари жануби-ғарбий йўналиш бўйлаб муваффақият билан ҳаракат қилганлар ва 28 декабрда Котелниковдан ғарброкдаги темир ёьлни кесиб ўтдилар. Уларга қарши турган рақиб кучлари тартибсиз равишда Сал дарёсига қараб чекиндилар.
31 декабрдан 2-гвардия ва 51-армиялар (булар Сталинград фронти таркибида бўлган) қўйилган вазифаларни муваффақият билан бажарган ҳолда Ростов йўналишидаги ҳужумда тайёргарликни ҳам бошлаганлар. Шу пайтда жануби-ғарбий фронт қўшинлари Донбасс йўналишида янги ҳужум бошлаш мақсадида ўз қўшинларини қайта туздилар.
Натижада Ўрта Дон ва Котелниковда муваффақиятли операстия олиб борилгани сабабли немис-фашист қўшинларининг Сталинград остоналарида қамалда бўлган групировкаларини қамалдан озод қилиш режалари барбод бўлди. Қамалдаги немис группировкаларини тор-мор қилиш қулай шароит пайдо бўлди. Асосан декабр воқеаларида «Кичик Сатурн» операстиясини муҳим аҳамият касб этади. Жануби-ғарбий фронт қўшинлари Воронеж фронтининг чап қанотлари душман кучларига янги катта мағлубиятлар келтирди ва Сталинградда бошланган қарши ҳужум масштабини кенгайтирди. Бу операстия натижасида рақибнинг 340 км кенгликдаги чизиқда мудофааси ёьқ қилинди. 8 италян армияларининг асосий кучлари, «Холлидт» тезкор гуруҳи ва 3-румин армиясининг қолган қисми тор-мор қилинди. Жами 5 италян дивизиялари ва 3 бригадалари ёьқотилган эди. 5-румин ва 1-немис дивизиялари тор-мор қилинган эди. 4 пиёда ва 2 танк немис дивизиялари мағлубиятга учратилган эди. Собик совет қўшинлари 60 мингга яқин солдат ва офистерларни асирга олишди. 368 та самолётни қўлга олдилар, 176 танк, 1927 қурол ва бошқа нарсаларни ўлжа олдилар.
Декабр урушларида шунингдек Сталинград фронти ҳам жиддий муваффақиятларга эришди. Сталинград фронти қўшинлари Котелников йўналишидаги рақиб группировкаларини мағлубиятга учратиб, уларни Манч дарёси нариги қирғоғига улоктирдилар.
24 декабрга қадар фронт қўшинлари 130 та аҳоли пунктларини озод қилдилар, 16 минг душман солдат ва офистерларини асирга олиб уларни ёьқотдилар, 70 танк, 347 та қурол ва миномётлар, 20 самолёт ва жуда кўп сонли ҳарбий техника воситалари ўлжа олинди.
Сталинград остоналаридаги жангнинг 10 январдан то 2 февралгача давом этган (1943 йил) якунловчи босқичи «Ҳалқа» операстияси билан амалга оширилган. Унинг мақсади 6-немис армиясини тўла ёьқотиш эди.
Ўраб олинган рақиб армиясини ёьқ қилиш режасини амалга ошириш 18 декабрдан бошланган. Рақиб авиастияси билан кураш 4 зонада амалга оширилган. Ҳавода душманга қарши курашда фронтнинг зенит қисмлари ва Сталинград корпусининг ҳаво кучларига қарши мудофаа ҳудудлари муҳим рол ўйнаган.
Бу эрда жами 395 та ўрта ва кичик калибрдаги зенит қуроллари ва 241 та зенит пулемётлари тўпланган.
Декабр давомида зенит, ва эр артиллерияси, қирувчи ва бомбардимончи авиастия Сталинградда, аеродромларда ва ҳавода рақибнинг 700 дан ортиқ самолётини ёьқотган. Душманнинг ташувчи авиастияси жиддий зарар кўрганлиги туфайли қўшинни турли маҳсулотлар билан этарлича таьминлай олмаган.
1942 йил 24 ноябрдан то 1943 йил январ ойининг ўрталаригача бу қисмга қўшинга бир суткада 100 тоннадан камроқ турли юклар этказган, аммо ўша пайтда суткалик эҳтиёж 1000 тоннани ташкил этарди. 6 армия қўмондонлиги кундан-кунга аскарларнинг озиқ-овқат нормасини камайтирар эди. Паулюс шундан гувоҳлик берардики, охирги пайтлар армия генераллари ва ҳатто қўмондонлар 1 кунда 150 грамм, солдатлар эса 50 грамм нон олишарди. 22 январ собиқ совет қўшинлари бутун қамал фронтида ҳужумини янгиладилар. 4 кунлик шафқациз урушлар натижасида улар яна 10-15 км ичкари кирдилар.
25 январда немис-фашистлар жуда тор ҳудудда шимолдан жанубга 20 км, ғарбдан шарққа 3,5 км ҳудудда сиқувга олинган эди. 10 январдан то 25 январгача рақиб ўлдирилган, яраланганлар ва асир олинганлар жами 100 минг кишини ёьқотди. Аммо шунга қарамай қаттиқ қаршиликни давом эттираверганлар.
27 январдан рақиб кучларни ёьқотиш бўйича курашлар бошланди. 26 январ тонгдан бошлаб фронт қўшинлари қўйилган вазифаларни бажариш бўйича чора-тадбирлар кўра бошладилар. Худди шу кунинг кечки пайтида Қизил октябр қишлоғи ва Мамай қўрғонида 21- ва 62-армияларнинг тарихий учрашуви бўлди. Шундай қилиб 19 ноябрда бошланган қарши ҳужум 2 февралда якун топди.
Ставка ва Дон фронтиринг биргаликда ишлаб чиқилган рақибни якуний тор-мор қилиш режаси 6- 5-армия кучлари ғарбдан шарққа қараб зарба беришини кўзда тутган. Биринчи босқичда бу армияга жануби-шарқий йўналишда янги Регочикда юриш ва 21-армия ва 64 ва 57-армияларнинг ҳужум группировкалари билан иттифоқда Россошка дарёсидан ғарбга қараб мудофаада бўлган рақиб кучларини ёьқ қилиш вазифаси юклатилган. Асосий зарбани берган 65 армия таркибида бутун Дон фронтининг 1/4 қисм кучлари ва қуролларини ўз ичига олган. Шунингдек 16-армия авиастия кучлари ҳам асосий зарба йўналишига мўлжалланади. 65-армиядан чапроқда ҳужум қилган 24-армия унинг флангаларини таьминлаши керак эди.
Операстиянинг дастлабки босқичида Дон фронти қандай ҳаракат қилиши 1943 йил 4 январда Ставка томонидан белгилаб қўйилди. Бу вазифани бажариш учун Дон фронти қўшинлари кучайтирилиши керак эди. Шахсий таркиб мустаҳкамланиши учун 20 минг киши билан тўлдирилди. «Ҳалқа» операстияси бошланиши арафасида Дон фронти таркибига 39 ўқчи дивизия, 10 та ўқчи мото ўқчи ва денгиз бригадалари кирган, яна шу билан бирга 7 та авиастия дивизияси, 45 миномёт ва артиллерия полклари, 5 та танк бригадаси, 14 танк полки, Ровага қарши мудофаанинг 17 артиллерия полклари кирган. Аммо бу қисм ва бирикмалар шахсий таркиб билан яхши тўлдирилмаган шу сабабли собиқ совет қўмондонлиги рақибга нисбатан умумий сон жиҳатидан устунликка эга бўлмаган.
1943 йил 10 январда Дон фронти чизиғида кучлар нисбати Собиқ Совет кучлари шахсий таркиби 212 минг, 6860 қурол ва миномётлар, 257 танк, 300 жанговор самолётларга эга бўлган.
Немис-фашист армиясида 250 минг шахсий таркиб, 4130 қурол ва миномётлар, 300 танк, 100 та жанговор самолётларга эга эди. Умумий кучлар нисбати шахсий таркиб бўйича 1:1,2 қурол ва миномётлар бўйича 1:1,2 жанговор самолётлар бўйича эса 3:1 га тенг кўрсаткичга эга эди.
Бу Дон фронти қўшинларининг таркиби ва кучлар нисбати эди. Шундай қилиб Дон фронти қўшинлари рақибдан фақат артиллерия ва авиастия жиҳатдангина устун бўлган холос. Яна шуни алоҳида таькидлаш лозимки қамал натижасида душман ёқилғи ва қурол-яроғ заҳирасининг этишмаслиги сабабли техниканинг шунингдек танкларнинг ҳам катта қисмини ишлата олмаган.
Собиқ Совет қўмондонлиги қўшинларини қайта тузилиши натижасида асосий зарба йўналишида кучлар нисбати бўйича устунликка эга бўлди. 65 армия ўз чизиғида яьни ҳужум чизиғида одам сони бўйича рақибдан 2 марта, қурол ва миномётлар бўйича 4 марта устун бўлган.
8 январда Собиқ Совет қўмондонлиги хунрезликларни тўхтатиш мақсадида Сталинград остоналарида қуршовга олинган душман қўшинларига бемаьни қаршиликларни тўхтатиш ва таслим бўлиш тўғрисида ултиматум юборди.«Сталинград остоналарида қуршаб олинган 6 герман армияси қўмондони генерал полковник Фон Паулус ёки унинг ўринбосарига»
6-герман армияси, 4-танк армияси бирикмалари ва уларга бириктирилган қисмлар 1942 йил 23 ноябрдан тўлиқ қамалда. Қизил армиянинг бир қисми герман қисмларининг бу гуруҳларини мустаҳкам халқа ёрдамида ўраб олди.
Герман қўшинларинг жанубдан ва жануби-ғарбдан ҳужумлари орқали барча қўшинларни қутқариб қолиш умиди барбод бўлди. Қуршаб олинган қўшинларингизнинг аҳволи оғир. Рус қиши энди бошланяпти; Кучли изғиринлар, совуқ шамоллар ҳали олдинда, сизларининг солдатларингиз эса, ҳали қишки кийим-кечак ва маҳсулотлар билан таьминланмаган ва жуда оғир антисанитар шароитдалар. Сиз қўмондон сифатида ва барча қамалдаги қўшинлар офистерлари тушунасизларки, сизда халқани ёриб ўтиш учун ҳеч қандай имконият ёьқ. Сизлар умидсиз бир аҳволдасизлар ва яна қаршилик кўрсатишларингиз беьманилик.
Сиз учун имконсиз бир вазиятнинг туғилганини инобатга олиб, кўп қон тўкишларни олдини олиш мақсадида сизга қуйидаги капитулястия шартларини қабул қилишингизни таклиф киламиз:
Қамалга олинган барча герман қўшинлари сизнинг бошчилигингизда ва штаб билан бирга қаршиликни тўхтацин.
Ташкилий равишда шахсий таркиб қурол-яроғ, барча жанговар техникалар ва ҳарбий буюмларни тўлалигича бизнинг ихтиёримизга топширинг.
Биз қаршиликни тўхтатган барча офистер, унтер-офистер ва солдатларга ҳаёт ва хавфсизликни кафолатлаймиз, уруш тугаганидан сўнг эса Германияга қайтишини ёки хоҳлаган мамлакатига кетишини таьминлашни кафолатлаймиз.
Таслим бўлган шахсий бўлим аскарлариниг ҳарбий кийимлари белги ва орденлари шахсий нарсалари, қимматбаҳо нарсалари ўзида сақланиб қолади, олий офистерлик таркибини эса ҳатто қуроли ўзида қолдирилади.
Таслим бўлган барча офистер, унтер-офистер ва солдатларга тезда меьёрдаги озиқ-овқат нормалари жорий қилинади. Барча яраланган, кассаланган, музлаб қолганларга тиббий ёрдам кўрсатилади.
Сизнинг жавобингизни 1943 йил 9 январ Москва вақти бўйича 15:00 да кутамиз, жавоб шахсан сиз томондан ёзма равишда ёзилиб, энгил машинада оқ байроқ кўтарилган ҳолатда Камний ёьли бўйлаб олиб келиниши керак. Сизнинг вакилингиз ишончли рус командирлари томонидан «Б» ҳуддудда 564 бурилишдан жануби-шарқда 15:00 1943 йил 9 январда кутиб олинади. Огоҳлантирамиз сиз томондан капитулястия ҳақидаги таклиф рад этилса қизил армия қўшинлари ва қизил ҳаво флоти қўшинлари ўраб олинган герман қўшинларини тор-мор қилишга мажбур бўлади. Уларнинг ёьқотилгани учун эса сиз жавоб берасиз.«Қизил Армия Бош Қўмондон Ставка вакили артиллерия қўмондони генерал-полковник ВОРОНОВ, Дон фронти Қўшинлари қўмондони генерал-лейтенант РОКОСОВСКИЙ»
Ултиматум матн немис тилида бир неча марта радио орқали ўқиб эшиттирилди ва рақиб қўшинлари орасида қоғозларда тарқатилди. Бу ҳақда катта тарғибот ишларини машҳур герман ва халқаро ишчилар ҳаракати арбоби Валтер Улбирихт ва немис антифашист ёзувчилари эрих Вайнерт ҳамда Вилли Бредел каби арбоблар олиб борганлар. Улар 6-армия солдат ва офистерлари бемаьни қаршиликни тугатиб қуролларни ташлашга чорлаганлар. Аммо фашист қўмондонлари собиқ совет қўмондонлигининг инсонийлик таклифларини рад этиб ўз солдатларини ўлим ёқасига улоқтирдилар.
10 январ эрталаб Дон фронти қўшинлари кучли артиллерия ва авиастия тайёргарлигидан сўнг ҳужумга ўтди. Рақибнинг кучли қаршилигини синдириб кун чиқишига бир қатор ҳудудларда рақиб мудофаасини синдиришга муваффақ бўлинди ва 6-8 км ичкарига кирилди.
12 январ арафасида фронтнинг асосий зарба группировкаси Россошка дарёсига чикди. 64- ва 57-армияларнинг биргаликдаги кучи Босоргина станстиясига ҳужум қилиб рақибнинг Червленая дарёсидаги қаршилигини ёриб ўтдилар. Собиқ Совет армияси кучли ҳужум бошланди. Душман кўп ёьқотишлар қилганидан Сталинградга қараб чекиниши бошлади. Чекинган душманни Собиқ Совет жангчилари 20 даражали изғирин, совуқ шамол довулларга қарамай кучли ирода билан душманни таьқиб қиларди. 17 январда Дон фронти қўшинлари Катта Рассошка ҳудудига чикдилар.
Бу эрда рақибнинг олдиндан тайёрланган кучли қаршилигига дуч келдилар. Собиқ совет қўмондонлиги қуршаб олинган душманга капитулястияни иккинчи марта таклиф қилди яна рад қилинди. 22 январда Собиқ Совет қўшинлари бутун қамал фронтида ҳужумни янгилашди. 4 кунлик шафқациз урушлардан сўнг улар яна 10-15 км ичкарига кирдилар. 21-армия Гумралнинг Шарқдаги темир ёьлни кесиб ташлади, 64 ва 57-армиялар Сталинграднинг жануби қисмини эгаллаганлар, 65-армия эса Александровка ва Гордишани эгаллаган. Рақиб сўнгги аеродромлардан жудо бўлди, ташувчи ва жанговор самолётлар қабули тўхтатилди.
6-армия қўмондонлиги 24 январ куни немис-фашист Олий Бош Қўмондонлиги ва Дон армия гуруҳи қўмондонлигига маьлумот беради. «Мудофаани давом этириш ақлга сиғмайди. Мағлубият аниқ, қолганларни ҳам тирик қолдириш учун армия тезда капитулястия қилишни сўраяпти». Бу илтимос рад қилинди. 25 январга бориб қамал ҳудуди майдони 100 кв км дан ошмади. Немис қўшинлари катта бўлмаган ҳуддудда яьни шимолдан жанубга 20 км, Ғарбдан-Шарққа 3,5 км майдонга сиқиб қўйилди. 10 январдан то 25 январгача улар ҳалок бўлганлар яралангалар ва асир олинганлар билан жами 100 минг кишини ёьқотдилар, аммо шунга қарамай қаршиликни давом этирдилар.
Ушбу ғалабани руҳлантирган ва амалга оширишга катта ҳисса қўшган омиллар одамлар сони, ресурсларни бошқариб, уларни ҳарбий сиёсий мақсадга ёьналтирган жанг йўналишини ташкил этган ва босқинчиларни ватан ҳудудидан ҳайдаб чиқаришни бошлаб бердилар. Собиқ Совет армиясининг қарши ҳужуми натижасида немисларнинг 6 ва Руминиянинг 3 ва 4-италянларнинг 8-танк қўшини тор-мор қилинди. Душман қўшинини Волга ва Дон дарёсидан 100 км гача қувиб боришди. Муҳим Стратегиянинг тузилганлиги сабабли Сталинград бутунлай озод бўлди. Сталинграддаги ёрқин ғалаба собиқ совет қуролли кучларининг қарши ҳужумининг кучайишига сабаб бўлди. Ҳужум даври 200 кун давом этди. Фашистлар 1/4 қисм кучини ёьқотди. Душманнинг умумий ёьқотиши вафот этганлар, жароҳатланганлар, асирлар ва изсиз ёьқолган аскар ва офистерлар 1,5 миллионни ташкил қилди. Немис фашист қўшини Сталинград остонасида 1942 йил 19 ноябрдан 1943 йил 2 февралгача 800 минг одам 2 минг тангчи штурм билан қуролланганлар, 10 минг миномётлар билан қуроллаганлар, 3 минга яқин жангари самолётларни ёьқотди.
Вермохт 32 дивизиядан ва 3 та бригададан ажралди. 16-дивизия оғир аҳволда қолди. Сталинград қамалда 22 немис дивизияси тор-мор келтирилган. Дон фронти 91 мингдан ортиқ солдат ва душман офистерини қўлга олган. Хусусан 2500 офистер ва 24 генерал асирга олинган. Жанг майдонида 140 минг немис солдат ва офистерлари ўлдирилган.
Сталинград ғалабаси 2-жаҳон урушининг боришига таьсир кўрсатди. Собиқ совет армиясининг Сталинград остонасидаги ғалабаси Собиқ Совет Иттифоқи таркибидаги халқларнинг иқтисодий ва сиёсий юксалишига олиб келди.
АҚШ президенти Ф. Рузвелт 1943 йил 3 февралда Сталинга юборган хатида Сталинграддаги жанг, оғир кураш ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигини ва ғалаба билан бутун Америка халқи номидан табриклашини ёзган.
Немис-фашист генералларидан э. Бутлер ушбу жиддий фожеани шундай баҳолайди. «Бу шундай катта ёьқотиш эдики, жуда қисқа вақт оралиғида Германиянинг ташқи сиёсатига салбий таьсир қилди». Буюк Британия бош вазири У. Черчилл 1943 йил 1 февралда И. В. Сталинга юборган мактубида Собиқ Совет Армиясининг Сталинград остоналаридаги ғалабасига ҳайрат билан муносабат билдиради. Буюк Британия қироли эса Сталинградда совға тариқасида қилич юборади, қиличнинг тиғида рус ва инглиз тилларида қуйидаги сўзлар битилган: «Пўлатдек мустаҳкам Сталинград аҳлига қирол Георг ВИ дан британ халқининг чуқур ҳайрати белгиси сифатида».
Европа халқлари 1939 – 40 йилларда Ғарбий европа мамлакатларидан ўз алангаси ва тиғи билан ўтиб кетган немис-фашист кучларининг Волга ва Дон оралиғида Собиқ Совет армияси томонидан тор-мор қилингани ҳақидаги хабарни катта завқ билан кутиб олди.
{{no iwiki}}
| 