Holokost: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
Qator 94:
[[1939]]- yilning boshiq Gitler [[German Gering]]ʼga "4-yillik reja"ni topshirdi, unda yahudiylarni shu vaqt ichida koʻchirilishi kerak edi. Ikkinchi jahon urush boshlanishi nafaqat ularning sonini koʻpaytirdi (Gʻarbiy Polsha Germaniyaga qoʻshilgandan soʻng), hatto ularga legal emigratsiya qiyinlashdi.
 
[[1940]]—[[1941]] yilning boshida natsistlar yahudiylar savoli boʻyicha rejalar tuzadi: Kremlga yahudiylarni olishni taklif qilishadi, "[["Madagaskar" rejasi|Madagaskar]]" rejasini tashabbus qiladilar (hamm yahudiylarni [[Afrika]]ning qirgʻoqlariga janubiy shimoliga yuborilisnishi) va "Lyublin" rejasi ([[Gettolar Ikkinchi jahon urushi kezida]]|yahudiylar rezervatsiyasi Gʻarbiy Polshada tuzilishi, "General-gubernatorlik" nomi olgan).
Hamma bu rejalar tashkil etilmagan edi.
 
====Yahudiylarning ahvoli urush kezida====
{{main|Yahudiylar Ikkinchi jahon urushida}}
=====Getto=====
[[Ikkinchi jahon urushi]] boshlanishi bilan natsistlar yahudiylar turadigan davlatlarni va viloyatlarni bosb olishtilar — [[Polsha]], [[Boltiq davlatlari]], [[Ukraina]] va [[Belarus]]ni.
 
Katta shaharlarda [[Gettolar Ikkinchi jahon urushi kezida| yahudiylar gettolari]] tashkil etildi, u yerga shaharning hamma yahudiylari kiritirilgan edi. Eng katta getto [[Varshava]]da boʻlgan, u yerda 480 minga yaqin yahudiylar yashagan.
 
SSSR hududida eng katta getto bu [[Lvov gettosi]] boʻlgan (409 mingdan ortiq yahudiylar boʻlgan, [[1941]]-yilning noyabridan va [[1943]]-yilning iyun oyigacha boʻlgan) va [[Minsk gettosi]] (100 minga yaqin yahudiylar 21-oktabr 1943-yilgacha yoʻq qilingan).
 
Qaror tasqid etilishidan oldin nemislar yahudiylarni jismoniy qirgʻin qilinishini qoʻllaganlar, "yahudiylar savoli boʻyicha reja"siga koʻra:<ref>[http://jhist.org/russ/russ001-17.htm Холокост и евреи СССР]</ref>
*yahudiy aholisining yirik shaharlarning tumanlarida konsentratsiya qilish — getto;
*ularni yahudiylar emas aholidan ajratish — segregatsiya;
*hamma yahudiylarni mahalliy hayotdan chetlantirilishi;
*ularning mulklarini konfiskatsiyalash, yahudiylarni hamma iqtisodiy hayotdan va vayronaliklardan chetlatirilishi;
*yahudiylarni yomon ahvolga olip kelish, yaʼni ular hayotga kurashish uchun qul boʻlib ishlashlari.
 
=====Ommabop otib tashlashlar=====
{{main|SSSR hududida Holokost}}
 
Yahudilar aholisi SSSRda yashaydigan joylarida qirgʻin qilingandir, yaʼni [[SS]]ning [[einsatzgruppen]]larni (oʻqilishi aynzatsgruppen), hamda [[Ikkinchi jahon urushi kezidagi ukrain kollaboratsionizmi|ukrain]] va [[Ikkichi jahon urushi kezidagi boltiq kollaboratsionizmi| boltiq]] tomonidan yoʻq qilinishlari. Yahudiylarni [[Transnitstriya gubernatorligi|Odessa viloyatini]] bosib olingan vaqtida qirgʻin qilinishi bilan Ruminiya qoʻshinlari shugʻunlangan. ([[Odessadagi Holokost]] qarang). Boltiq davlatlarida, Ukrainada, Belarusda va deyarli yirik boʻlmagan shaharlarda, koʻp qishloq atroflarida "chuqurlar" boʻlgan, jarliklarga erkaklarni, ayollarni va bollarni shu yerlarga oborip otib oʻldirishganlar.
 
1941-yili iyul oyining oxirida [[Kaunas]]da nemislar tomonidan va [[litvalar]] tomonidan minglab yahudiylar qigʻin qilingan; 60 ming yahudiylar [[Vilnus]]dan va 45 mingtasi ommabop otilishlari tufayli halok boʻlganlar, [[Aukštieji Paneriai|Ponar]] jarliklarida, bu voqealar 1941-yilning oxirigacha davom etgan. Bunaqa oldirishlar butun [[Litva]]da boʻlib oʻtgan. 1942-yilning boshiga kelib yahudiylar faqatgina Kaunas, Vilnus, [[Shyaulyay]] va [[Shvenchis]] shaharlarida qoʻlgan.
 
[[Latviya]]da bir necha hafta ichida provinsional shaharlarning hammasida yahudiylar yoʻq qilingan edi; faqatgina [[Daugavpilsa]], [[Riga]] va [[Liyepai]]da qolgan edi. Oʻtiz uchmindan ortiq yahudiylardan yigirma yitti mintasi noyabr oyining 1941 yiligacha oldirilgan edi.
 
[[Estoniya]]da esa 1940-yili 4,5 ming yahudiylar olimdan qochishga urindilar. [[14-iyun]] 1941 yilga kelib, urushdan 8 kun oldin, tahminan 500 yahudiylar 10 mingta estonlar bilan [[NKVD]] tomonidan [[Sibir]]ga surgun qilingan edilar, 500 yahudiy erkaklar [[Qizil armiya]]ga safarbar etilgan edilar yoki qiruvchi batalyonlarga qoʻshilgan edilar. Estoniyada qolgan 3,5 yahudiylardan faqatgina 950 odam evakuatsiya qilolmagan edilar, sovet kuchlar tuzilishini ayovsizligini, yaqinda qilingan surgunlarni eslab turib va ular nemislarni insonparvarligiga umis qilishkan edilar, tarixchi Anton Vays-Vendt oylashicha. <ref name="avv2">maqola|muallif=Антон Вайс-Вендт.|sarlahva=Советская оккупация Эстонии в 1940-41 и евреи|link=http://eja.pri.ee/history/Weiss-Wendt_rus.pdf|nashriyot=Holocaust and Genocide Studies|yil=1998|bop=12|nashr=2</ref>. Taxminan 2-2,5 ming eston yahudiylari Sovet Ittifoqining ichki organlariga kirishga muafaq boʻlganlar, buning sababi nemislar [[Tallin]]ni bosib olishidir, 28-avgust 1941-yili. 929 qolgan yahudiylar Estoniyada 1941-yilning oxirigacha Rigadan kelgan einsatzgruppen 1a tomonidan otib tashlangan edilar (einsatzgruppen A tarkibida), SSning [[shtatdartenfyurer]]i [[Martin Zandberger]] boshqaruvida. Otip tashashlar Tallin, [[Tartu]] va [[Pyarnu]] shaharlarida boʻlgan edi, bir xilarida Estoniya harbiylashgan tashkiloti "[[Omakaytse]]" qatnshgan edi. Estoniya yahudiylarsiz boʻlgan Yevropadagi birinchi mamlakat edi. Bu haqida Berlinga 1942-yili fevralda xabar yuborilgan edi.
 
Belarusda koʻp boʻlmagan yahudiylargina mamlakatning ichiga evakuatsiyalangan edi.27-iyun 1941 yili [[Belostok]]da ikkin ming yahudiylar qirgʻin qilinga edi, kunlar oʻtib yana minglab. Besh kun ichida 80 ming atrofida [[Minsk]] shahrida gettoga konsentratsiya qilingan edi (20-iyul 1941-yili tashkil etilgan). Qish boshlanishidan oldin 50 mingtasi oldirilgan edi. Bosib olishning birinchi kunlarida yahudiylar [[Vitebs]], [[Gomel]], [[Bobruysk]] va [[Mogilev]] da qirgʻin qilingan edi. Yigirma uchtadana oʻn ikitta gettolar Belarus va [[Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi|RSFSR]] hududida tashkil etilganlari 1941-yilning oxirigacha yopilgan edi, hamda yana oltitasi 1942-yilning boshida.
 
[[Gʻarbiy Ukraina]]da nemislar va mahalliy aholi iyunning oxiri va iyulning boshiga kelib qirgʻin qilishni boshlagan edilar. [[Lvov]]da esa 30-iyun — 3-iyul kunl atrofida toʻrt minga yaqin yahudiylar oldirilgan edi, 25—27 iyul kunlari esa ikkin ming odam. Bir necha kun oʻtin nemislar [[Lutsk]] shahrini bosin olgandan soʻng u yerda ikki ming yahudiylar oldirilgan edilar; [[Rovno]] shahridagi yigirma yettiming yahudiylardan yigirma bittasi noyabr 1941-yiligacha oʻldirilgan edi.
 
Oʻrta va Sharqiy Ukraina yahudiylari nemislar kelishidan oldin evakuatsiya qilolmagankari, ularning qoʻlliga tushgan edi va ularni boshqa yahudiylarning oqibati kutgan edi. (masalan [[Kiev]]dagi [[Babiy Yar]]ni, [[Nikolayev viloyati]]dagi [[Bogdanovka]], [[Xarkov]]dagi [[Drobitskiy Yar]]ni qarang). Nemislarning sharqga hujumi va SSSRning keng hududlarining bosib olishi sababida gʻarbiy hudulardan evakuatsiya qilgan yahudiylar qoʻlga tushkan edi. Ularning hammasiga bir qismat kutayotgan edi (masalan 1942-yili [[Kunab]]da). Ukrainaning koʻplab yahudiylar aholisi yoʻq qilinib izlari qolmagan edi. Urushdan oldingi yetmush markazlarga nima boʻlgani nomalum, 43 esa 1941-yilda yoʻq qilingan edi, qoganlari esa 1942-yilning oʻrtasida.
 
1941-yili nemislar Qrimni bosib olganidan soʻng, u yerda mahaliy aholi yordamida 5 miga yaqin yahudiylar oldirilgan edilar, yaʼni qrim yahudiylari ([[qrimchoqlar]]) va yana oʻn sakkizming yahudiylar<ref name="ЭЕЭ"/>.
 
RSFSR hududidagi Pskov, Smolensk va Bryansk viloyatlari bosib olingan hududlarda yahudiylarga gettolar tashkil etilgan edi va keyinchalik otib oldirishlar boshlangan edi. Leningrad va Novgorod viloyatlarida, Shimoliy Kavkaz va Qrimda (katta boʻlmagan istisnoda) bu hududlarni bosib olishda yahudiylarni oldirish darov boshlangan edi, yahudiylar otishdan oldin maxsus binolarda nechadir soatlarga va kunlarga konsentratsiya qilinishganlar. Ammo Kaluj va Kalininigrad viloyatlarida, [[Moskva jangi|Moskvaga kontrhujum qilish kezida]], ayrim hududlarda nemislar yahudiylarni qigʻin qilishga ulgurmaganlar.
 
Rossiyaning janubida va Kavkazning Shimolida yahudiylarning qirgʻin qilinishi 1942-yili yozda natsislar tomonidan boshlangan. 11-avgust 1942-yili [[Zmiyevskaya balka|Rostov-Donda ommabop oldirishlar]] boshlandi. Yahudiylarni hamda keyingi kunda (12-avgust) va shaharning ozod etilishigacha yoʻq qilganlar. Rostov-Don shahridagi yahudiylarning umumiy halok boʻlgan soni har xil mutaxassislar aytishicha 15 000 dan 28 000-30 000 kishi boʻlishi mumkin. Birinchi kundayoq Znieyevskaya balkada 13 000 yaqin yahudiylar oldirilgan edi. Umumiy qilib etilganda uchta muxtoriyat respublikalarida va RSFSRning uch viloyatida, yoz-kuzning 1942 bosib olgan hududlarida 70 000 yaqin yahudiylar halok boʻlgan{{sfn|Альтман, Холокост и еврейское сопротивление|2002|с=193}}.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
== Manbalar ==