Buxoro: Versiyalar orasidagi farq

| mamlakat = OʻzbekistonÕzbekiston

| mintaqa turi = OʻzbekistonÕzbekiston viloyatlari{{!}}Viloyat

| rasmiy til = oʻzbekchaõzbekcha

| milliy tarkib = [[Oʻzbeklar|Õzbeklar]] <br/>[[Tojiklar]] <br/>[[Forslar]] <br/>v.b

'''Buxoro''' [[O‘zbekiston|Õzbekiston]] shaharlaridan biri, [[Buxoro viloyati]]ning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. [[Buyuk ipаk yo‘li|Buyuk ipak yõli]]da yirik tijorat markazlaridan bo‘lganbõlgan. OʻzbekistonningÕzbekistonning janubiy-gʻarbidaģarbida, Zarafshon daryosi quyi oqimida joylashgan. Toshkentdan 616&nbsp;km. Buxoro 2 ta shahar tumani (Fayzulla XoʻjayevXõjayev va ToʻqimachilikTõqimachilik)ga boʻlinganbõlingan. Aholisi 264 ming kishi (2001).

Buxoro shahri sharqning mashhur qadimiy shaharlaridan biri. Arxeologik maʼlumotlarga koʻrakõra, Buxoroga miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalaridaõrtalarida asos solingan. Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan Buxoro shahri va uning atrofidagi yerlar qadimda nihoyatda xushmanzara — hayvonot va oʻsimlikõsimlik dunyosi betakror, koʻlkõl va oqar suvlarga boy boʻlibbõlib, tarixchi Narshaxiyning „Buxoro tarixi“ asaridagi maʼlumotlar buni tasdiqlaydi.

Buxoro shahrini arxeologik jihatdan faol oʻrganishõrganish ishlari 70-80-yillarga toʻgʻritõģri keladi. OʻzbekistonÕzbekiston FA Arxeologiya institutitining maxsus arxeologik jamoasi (A. R. Muhammadjonov, I. Ahrorov, J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov) va OʻzbekistonÕzbekiston Madaniyat vazirligining Meʼmoriy yodgorliklarni taʼmirlash va asrash in-ti otryadi (Ye. G. Nekrasova boshchiligida) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida hozirgi Buxuro viloyati hududida miloddan avvalgi 4-3-ming yilliklardayoq ovchilik va baliqchilik bilan shugʻullanganshuģullangan, toshdan turli qurol va buyumlar yasash mahoratlari yuksak darajaga yetgan neolit davriga mansub qabilalar yashagani aniqlandi. Milolddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida Zarafshon daryosi oʻzanigaõzaniga yaqin yerlarga, ayniqsa uning qad. tarmoqlari (Vobkentdaryo, Mohondaryo, Gujayli va boshqalar) havzalariga chorvadordehqon qabilalar kelib joylashib, ular botqoq yerlarda dehqonchilik qilish bilan birga yaylovlarda chorvachilik bilan ham mashgʻulmashģul boʻlganlarbõlganlar. Arxeologlar QorakoʻlQorakõl tumanidagi Zamonbobo degan joydan mazkur qabilalar manzilgohlaridan birining qoldiqlarini topib oʻrgandilarõrgandilar. Shu bois bu madaniyat fanda Zamonbobo madaniyati deb ataldi. Miloddan avvalgi 1-ming yillikda Buxoro vohasida astasekin sunʼiy sugʻorishsuģorish tarmoqlari va mustahkamlangan qishloqlar vujudga kela boshlaydi. Zarafshon daryosining kad. tarmogʻitarmoģi — Shoxrud boʻylaridagibõylaridagi dastlabki qishloqlarning, jumladan hozirgi Buxoro shahri oʻrnidaõrnida boʻlganbõlgan qishloqning barpo boʻlishibõlishi aynan ana shu davrga toʻgʻritõģri keladi. 70-yillarda Buxoroning eski shahar qismida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Buxoroni arxeologik jihatdan oʻrganishõrganish tarixida birinchi marta materik qatlamga qadar yetib borishga va madaniy qatlamlanish chuqurligi 20 m dan ortiq ekanligini aniqlashga muvaffaq boʻlindibõlindi. [[Mir Arab madrasasi]] yaqinidagi arxeologik qazishma chogʻidachoģida materik qatlam ustida toʻqtõq jigarrang torf qatlami (40-70 sm) borligi, uning ichida esa yovvoyi va xonaki hayvonlar suyaklari qoldiqlari hamda sopol idish va buyumlar parchalari koʻpkõp ekanligi maʼlum boʻldibõldi. Torf qatlami Madrasa tomon tobora qalinlashib borib, bino ostiga kelganda qalinligi 7,5 m ga yetgan. Bu esa qadimda Buxoro hududidan Zarafshon daryosi tarmoqlaridan biri — ilk oʻrtaõrta asr manbalarida qayd etilgan „Rudi zar“ („Oltin irmoq“) ning oʻtganliginiõtganligini isbotlaydi. Arxeologik tadqiqotlar keyinchalik qurib qolgan mazkur tarmoqning har ikki qirgʻogʻiqirģoģi boʻylabbõylab bir qancha mustahkamlangan qishloqlarning vujudga kelgani va ular Buxoroning eng qadimgi shahar oʻzaginiõzagini tashkil qilganini tasdiqladi. Shahar oʻzagiõzagi 3 qism — „Oltin irmoq“ning oʻngõng qirgʻogʻidaqirģoģida joylashgan ark, yaʼni qalʼa hamda uning oʻngõng va soʻlsõl qirgʻoqlaridagiqirģoqlaridagi qishloqlardan iborat boʻlganbõlgan. Bu yerdan topilgan koʻplabkõplab ashyoviy dalillar, xususan sopol idish va buyumlar Buxoro tarixining turli davrlari (milolddan avvalgi 1-ming yillikning 3choragidan 20-asr boshlariga qadar) ga oid boʻlibbõlib, ulardan 2 tasi milolddan avvalgi 5-asrga taalluqli ekanligi aniqlandi. Bundan tashqari, Buxoro arkida olib borilgan arxeologik qazishmalar vaqtida yana koʻplabkõplab yangi va nodir ashyoviy dalillar topildiki, ular shaharning qadimgi tarixini oʻrganishdaõrganishda muhim ahamiyatga egadir. Bu yerda 13-15,5 m, shuningdek 16,5-18,5 m chuqurlikdan 2 ta paxsa devor qoldigʻiqoldiģi topildi. Ular Buxoroning qadimiy mudofaa devori harobalari boʻlibbõlib, biri (miloldiy 4-5 asrlar) ning balandligi 2,5–3 m, ikkinchisi (miloddan avvalgi 4-3 asrlar) niki 2-2,5 m.

Shuningdek, shaharning yoshini aniqlash maqsadida butun Buxoro vohasi boʻylabbõylab, chunonchi yirik arxeologik yodgorliklar — Poykend, QoʻrgʻoniQõrģoni Vardonze, Romitan, Varaxsha, Xoja BoʻstonBõston, QoʻzimontepaQõzimontepa, Oqsochtepa va boshqa shahar harobalarida keng arxeologik qazishmalar olib borildi. Konimex tumanida miloddan avvalgi 6—5-asrlarga doir yodgorliklar (Chordara shahar harobasi, Qumrabod — I, Qumrabod — II, Arabon — I, Arabon — II nomli mustahkamlangan qishloqlar, miloddan avvalgi 6-asrga oid Shodibek va Qalqonota qoʻrgʻonlariqõrģonlari) topib oʻrganildiõrganildi (1975—77). Ulardan yuqori darajada rivojlangan hunarmandchilik va meʼmorlikka doir koʻplabkõplab ashyoviy dalillar topildi. OʻshaÕsha davrga taalluqli qishloqlar qoldiqlari Jondor tumanidagi Xojaxotin, LaylakxoʻrLaylakxõr, Boshtepa, Oqtepa va boshqalar joylardan ham topildi.

Arxeologik tadqiqotlar jarayonida Buxoro xususidagi yozma manbalarda keltirilgan maʼlumotlar bilan arxeologik topilmalar qiyoslanib, quyidagicha xulosaga kelindi. Zarafshon daryosining quyi oqimidagi dastlabki manzilgohlar jyoz davri (miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmi) dayoq vujudga kelib, ular sinchli yarim yertoʻlalardanyertõlalardan iborat boʻlganbõlgan (qurib qolgan Mohondaryo tarmogʻitarmoģi mintaqasida olib borilgan tadqiqotlar buni tasdiqlaydi); miloddan avvalgi 6—5-asrlarda Zarafshon daryosining yirik tarmogilari deltalari joylashgan yerlarda mustahkamlanmagan manzilgoxlar paydo boʻlganbõlgan. Miloddan avvalgi 4-asrda esa Buxoro arki qurilajak hudud baland mudofaa devori va keng xandaq bilan oʻrabõrab olinib, uning etagida uchta mustahkamlangan manzilgoh joylashgan (bu xil manzilgohlar miloddan avvalgi 1-ming yillik boshidan OʻrtaÕrta Osiyoning dehqonchilik qilinadigan viloyatlariga xosdir). Mazkur manzilgohlardan biri Firobdiz, ikkinchisi Navmichkat, uchinchisi Buxoro deb atalgan. Keyinchalik bu uch manzilgoh oʻzaroõzaro birlashib va toʻxtovsiztõxtovsiz taraqqiy etib borib, kattagina shaharga — Buxoro vohasining savdohunarmandchilik va maʼmuriy markaziga aylangan.

=== Buyuk ipak yoʻliyõli ===

Buxoro shahrining [[Buyuk ipak yoʻli|Buyuk ipak yõli]] chorrahasida joylashganligi ilk davrlardan boshlab hunarmandchilik tarmoqlari (kulolchilik, temirchilik, misgarlik, zardoʻzlikzardõzlik, zargarlik, shishasozlik, kandakorlik, badiiy kashtachilik va h.k.) va savdo-sotiq ishlarining rivojlanishiga turtki boʻldibõldi.

Rossiya istilosi davrida bir necha mayda qayta ishlash korxonalari vujudga keldi. 20-asr boshida Buxoroda 12 ta mahalla, 360 dan ortiq guzar, 250 dan ziyod Madrasa, 390 ta masjid, qariyb 150 ta karvonsaroy, 350 ta hovuz boʻlganbõlgan. Buxoro madrasalarida 10 mingdan ortiq talaba oʻqiganõqigan. Buxoroda 1920-yillardan boshlab sanoat korxonalarining soni va salmogi ortib bordi. Viloyat hududida gaz va neft konlarining topilishi shaharda yangi sanoat tarmoklarini rivojlantirishga asos boʻldibõldi. Uysozlik, madaniymaishiy xizmat tarmoqlarini barpo etish jadallashdi. Obodonlashtirish va koʻkalamzorlashtirishkõkalamzorlashtirish ishlari tubdan yaxshilandi. Xalqaro va mahalliy turizm yoʻlgayõlga qoʻyildiqõyildi.

Hozirgi kunda Buxoro shahrida 30 dan ortiq yirik sanoat korxonasi mavjud. Viloyat sanoat korxonalari yalpi mahsulotining yarmidan koʻprogʻikõproģi Buxoroda ishlab chiqariladi. Korxonalarda asosan mahalliy xom ashyo qayta ishlanadi. Ayrim korxonalar gaz va neft sanoati hamda qishloq xoʻjaligigaxõjaligiga xizmat qilishga ixtisoslashgan. Buxoro toʻqimachiliktõqimachilik k-ti („Buxoroteks“), qorakoʻlqorakõl z-di, zardoʻzlikzardõzlik, pillakashlik fkalari, paxta, yogʻekstraksiyayoģekstraksiya, vino, gʻishtģisht, remontmexanika z-dlari, un, goʻshtgõsht, uysozlik k-tlari, poyabzal, tikuvchilik fkalari hamda hunarmandchilik tarmoqlari ishlab turibdi. Shaharda 10 dan ortiq xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda qurilgan qoʻshmaqõshma korxonalar faoliyat koʻrsatadikõrsatadi: „BuxTel“ (Isroil) mayonez, „OmegaSitora“ (Gretsiya) moʻynamõyna buyumlari, „GufikAvitsenna“ (Xindiston) dori-darmon, „Marmar“ (AQSH) qurilish materiallari ishlab chiqaradi. 1996 yilda Buxoroda Koreya Respublikasida ishlab chiqarilgan telefon st-yalari oʻrnatildiõrnatildi. Buxoroda OʻzbekistonÕzbekiston paxtachilik i.t. in-tining filiali, bogʻdorchilikboģdorchilik, niholchilik tajriba xujaligi va „Sohibkor“ xoʻjaligixõjaligi joylashgan.

Iqlimi kontinental, yillik oʻrtachaõrtacha tra 15, G, iyulniki 29,5°, yanv.niki 0°. Maydoni 0,02 ming km².

Buxoroda 20 dan ortiq yoʻnalishda avtomobil transporti qatnaydi. 1986 yildan trolleybus qatnovi yoʻlgayõlga qoʻyiddiqõyiddi. Xalkaro aeroport Buxoroni Toshkent orqali respublika viloyatlari va 20 dan ortiq xorijiy davlatlar bilan oʻzaroõzaro aloqalar oʻrnatishdaõrnatishda xizmat qiladi. Buxoroda 100 dan ortiq yirik tarixiy meʼmoriy yodgorliklar: Buxoro arki, Somoniylar maqbarasi, Chashmai Ayyub maqbarasi, Matki Attori masjidi, Namozgoh masjidi, Poyi kalon ansambli, Qalʼadevor qoldiqlari, Minorai kalon, Masjidi kalon, Mir Arab madrasass, Tim va toqilar, Labihovuz ansambli, Ulutbek madrasasi, Chor minor, Bolohovuz masjidi, Sitorai Mohi Xosa ansambli va boshqalar saqlangan. Bular shaharning yangi kismidagi zamonaviy koʻpkõp qavatli binolar (hokimiyat uyi, „Buxoro“, „Zarafshon“, „Varaxsha“, „Guliston“ mehmonxonalari) bilan uygʻunlashibuyģunlashib ketgan.

Buxoro yirik ilmmaʼnaviyat, maʼrifat markazlaridan. 1996 yil martdan OʻzbekistonÕzbekiston FA Samarqand boʻliminingbõlimining Buxoro mintaqaviy markazi faoliyat koʻrsatmoqdakõrsatmoqda. 1997 yilda 3 oliy oʻquvõquv yurti (davlat unti, oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti, tibbiyot instituti), 5 kollej, 3 akademik litsey, tarix faniga ixtisoslashgan maktab, 47 umumiy taʼlim maktabi, 89 maktabgacha tarbiya muassasalari, 28 ommaviy kutubxona, Buxoro davlat meʼmoriybadiiy muzey koʻrikxonasikõrikxonasi, 2 teatr mavjud. „Buxoro haftanomasi“ gaz. chiqadi (adadi 2000).

1997 yilning Oktyabrida Buxoro shahrining 2500 yilligi OʻzbekistondaÕzbekistonda keng nishonlandi. 50 dan ortiq tarixiy-meʼmoriy obidalar taʼmirlandi, yangi istirohat bogʻlariboģlari, xiyobonlar barpo qilindi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

Buxoro zaminida mashhur, donishmand allomalar voyaga yetgan, oʻqibõqib ijod etgan. [[Abu Hafsi Kabir Buxoriy]] (767— 832), [[Imom al-Buxoriy]], [[Abu Ali ibn Sino]], [[Narshaxiy]], [[Daqiqiy]], [[Rudakiy Abu Abdullo Jaʼfar|Rudakiy]], [[Bal’amiy Abu Ali Muhammad ibn Muhammad|Balʼamiy]], [[Abduxolik Gʻijduvoniy|Abduxolik Ģijduvoniy]], [[Bahouddin Naqshband]], [[Sayfiddin Boharziy]], [[Nosir Buxoriy]], [[Shamsiddin Buxoriy]], [[Ubaydulloh Buxoriy]], [[Mushfiqiy]], [[Hofiz Tanish Buxoriy]], [[Turdi Farogʻiy|Turdi Faroģiy]], [[Ahmad Donish]], [[Fitrat]], [[Sadriddin Ayniy]], [[Fayzulla Xoʻjayev|Fayzulla Xõjayev]], [[Ibrohim Moʻminov|Ibrohim Mõminov]], [[Jalol Ikromiy]] shular jumlasidandir.

Buxoro — o‘rtaõrta asrning 140 dan ortiq arxitektura yodgorliklarini o‘zidaõzida saqlagan „muzey shahardir“. KoʻpKõp asrlar avval qurilgan [[Poi Kalon]], [[Qo‘sh Madrasa|Qõsh Madrasa]], [[Ismoil Somoniy maqbarasi]], [[minorai kalon]] kabi ansambllar bugungi kungada ham barchaning diqqatida.

* [[Xoʻja zaynuddin majmuasi|Xõja zaynuddin majmuasi]] (1555)

* [[Ko‘kaldosh madrasasi|Kõkaldosh madrasasi]] (1568/69)

* [[Ulugʻbek madrasasi|Ulug‘bekUluģbek madrasasi]] (1417)