Oʻrta Osiyo: Versiyalar orasidagi farq

[[File:Ўрта Осиёнинг умумий аҳолиси.png|400px|thumb|2012- yilda ÕrtaOʻrta Osiyoning umumiy aholisi]]

'''ÕrtaOʻrta Osiyo''' — Yevrosiyo materigining õrtaoʻrta qismida, ģarbdagʻarbda Kaspiy dengizi qirgoqlaridan sharqda Xitoy chegarasigacha, shim.da ĢarbiyGʻarbiy Sibir tekisligidan, jan.da Nishopur, SafedkõhSafedkoʻh va Hindukush toģlarigachatogʻlarigacha chõzilganchoʻzilgan yirik tabiiy geografik õlkaoʻlka. U materik ichkarisida, Atlantika okeanidan 4 ming km, Shim. Muz okeanidan 2,5 ming km, Tinch okeandan 5,5 ming km va Hind okeanidan 1 ming km ga yaqin masofada joylashgan, suvlari okeanlarga chiqib keta olmaydigan berk havzadan iborat. ÕOʻ.O. hududi õrtaoʻrta asrlarda, Turon arab manbalarida Movarounnahr, 19-asr ning 2-yarmi va 20-asr boshlarida (1924—25 ylarda õtkazilganoʻtkazilgan milliy davlat chegaralanishigacha) Turkiston deb atalgan, keyinchalik ÕOʻ.O. deb ataladigan bõldiboʻldi.

[[File:Аҳолининг жой эгаллаши.png|400px|thumb|[[2012-yil]]gi ÕrtaO'rta Osiyo aholisining qiyoslanishi]]

[[File:Умумий Ўрта Осиё майдони.png|600px|thumb|Umumiy ÕrtaOʻrta Osiyo maydoni]]

[[File:Ўрта Осиёнинг 2012 йилги махсулоти умумий ҳажми.png|600px|thumb|ÕrtaOʻrta Osiyoning 2012 yilgi maxsuloti umumiy hajmi]]

ÕrtaOʻrta Osiyo:

# JõģrofiyJoʻgʻrofiy maʼnoda [[Markaziy Osiyo]]ning [[SSSR]] tarkibiga kirgan qismi. Unga [[Ustyurt platosi]], [[Turon pasttekisligi]], [[Toʻrgʻay platosi|Tõrģay platosi]], [[Qozogʻiston|Qozoģiston]] va qisman [[Kopetdogʻ|Kopetdoģ]], [[Pomir]], [[Tyan-Shan]] toģlaritogʻlari kiradi.

# Siyosiy-maʼmuriy maʼnoda [[Oʻzbekiston|Õzbekiston]], [[Qirgʻiziston|Qirģizston]], [[Turkmaniston]], [[Tojikiston]] (baʼzida [[Qozogʻiston|Qozoģiston]] ham qõshiladiqoʻshiladi) davlatlari maydoni.

ÕlkaningOʻlkaning ģarbiygʻarbiy chegarasi Elburs toģiningtogʻining 54° 15’ shq.u. qismidan boshlanib, Kaspiy dengizining sharqiy qirģoģiqirgʻogʻi orqali ManģishloqMangʻishloq qõltiģigachaqoʻltigʻigacha, undan Ustyurtning shim.ģarbiygʻarbiy chinki bõylabboʻylab, DõnģiztovDoʻngʻiztov, ChoģrayChogʻray platosi, ChõchqaChoʻchqa va MuģojarMugʻojar toģlaritogʻlari sharqiy etagi orqali õtiboʻtib, 58° shq.u. va 48° shahrik.ga borgandan keyin shim. ga buriladi va JetiģaraJetigʻara shahri gacha, undan keyin QõstanayQoʻstanay shahri orqali Ayritovgacha boradi. SõngraSoʻngra QozoģistonQozogʻiston past toģlariningtogʻlarining shim. chegarasi bõylabboʻylab sharq va jan. sharq tomon davom etib, QozoģistonQozogʻiston — XXR chegarasiga tutashadi. Sharqiy chegara esa Savr, Sharqiy JunģariyaJungʻariya, JunģariyaJungʻariya, Boroxoro, Iren — Xabirga, Qarat, HoliqtoģHoliqtogʻ tizmalari suvayirģichlarisuvayirgʻichlari, Xontangri toģtogʻ tuguni, Qaqshal, Otboshi tizmalari suvayirģichlarisuvayirgʻichlari orqali õtiboʻtib, FarģonaFargʻona tizmasiga kelib tutashadi, sõngrasoʻngra Olay tizmasining sharqiy chekkasi va SariqõlSariqoʻl tizmasi suvayirģichisuvayirgʻichi bõylabboʻylab õtiboʻtib, Hindukush toģlarigatogʻlariga tutashadi. Bu yerda, MuztoģdanMuztogʻdan boshlab ģarbgagʻarbga tomon jan. chegara boshlanadi va Hindukush, SafedkõhSafedkoʻh, Nishopur tizmalari suvayirģichlarisuvayirgʻichlari bõylabboʻylab õtiboʻtib, Elburs toģitogʻi orqali Kaspiy dengizining jan.sharqiy chekka sohiliga kelib tutashadi. ÕOʻ.O. yirik geosistema sifatida (maydoni 3300 ming km²chamasida) QozoģistonningQozogʻistonning kattagina qismini, ÕzbekistonOʻzbekiston, QirģizistonQirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, qisman Xitoy hududlari, hamda AfģonistonAfgʻoniston va Eronning Amudaryo havzasiga qarashli qismini õzoʻz ichiga oladi. ÕOʻ.O. ning qõshniqoʻshni tabiiy õlkalaridanoʻlkalaridan farqlantirib turuvchi õzigaoʻziga xos bir qancha belgilari mavjud. Bular: 1) Yevrosiyo materigida tutgan õrniningoʻrnining õzigaoʻziga xosligi, yaʼni materikning ichkarisida, okeanlardan uzoqdan joylashganligi; 2) õlkaningoʻlkaning berk havzadan iborat ekanligi, yaʼni bu yerda shakllangan asosiy oqimning tashqi dengiz, okeanlarga chiqib keta olmasligi va õlkaningoʻlkaning eroziya bazisi hisoblangan Kaspiy, Orol, Balxash, IssiqkõlIssiqkoʻl kabi ichki havzalarga quyilishi; 3) Yer yuzasining õzigaoʻziga xosligi, yaʼni õlkaningoʻlkaning shim., shim.ģarbiygʻarbiy katta qismi tekisliklardan, sharqiy va jan. qismi toģliklardantogʻliklardan iboratligi; 4) tabiiy sharoitida ichki tafovutlarning kattaligi, yaʼni tabiatining barcha komponentlari õlkaningoʻlkaning turli qismlarida keskin farq qilishi; 5) õzigaoʻziga xos gorizontal tabiiy zonalarning mavjudligi va ularga mos balandlik mintaqalarining rivojlanganligidir. Bu õlkadaoʻlkada õsimliksizoʻsimliksiz kõchmakoʻchma qumlar, õtishoʻtish qiyin bõlganboʻlgan chakalakzor õrmonlaroʻrmonlar, ekinzor va boģlardanbogʻlardan iborat vohalarni kõrishkoʻrish mumkin; 6) ekologik sharoitiga kõrakoʻra ham berk õlkaoʻlka, bu tabiatdan foydalanishda ehtiyotkorlikni talab etadi.

* ÕrtaOʻrta Osiyoning 5 mamlakatining umumiy aholisi soni 2012-yilga kõrakoʻra —- 65.700.000 kishini tashkil qildi.

* Aholisining kõpchiligikoʻpchiligi [[Turkiy xalqlar]] oilasiga mansub, bulardan asosan kõpchiliknikoʻpchilikni: [[Oʻzbeklar|Õzbeklar]], [[Qozoqlar]], [[Qirgʻizlar|Qirģizlar]], [[Qoraqalpoqlar]] va [[Turkmanlar]]dir. Shuningdek Forsiylar oilasiga mansub [[Tojiklar]] ham kõpchilikdirkoʻpchilikdir.

* ÕrtaOʻrta Osiyoning tub aholisi hisoblanmaydigan millatlarga: [[Ruslar]], Olmonlar, [[Ukrainlar]], [[Uygʻurlar|Uyģurlar]], [[Tatarlar]], [[Turklar]] va boshqa millatlar kiradi

=== ÕrtaOʻrta Osiyoning aholi soni bõyichaboʻyicha eng yirik 25 shahri ===

! ÕrinOʻrin !! Shahar !! Aholisi (2014-yilga kõrakoʻra)

| 9 || {{bayroq|Kazakhstan}} [[Qaragʻandi|Qaraģandi]] || 550.000

| 11 || {{bayroq|Uzbekistan}} [[Fargʻona|Farģona]] || 490.000

| 14 || {{bayroq|Kazakhstan}} [[Aqtoʻbe|Aqtõbe]] || 380.000

| 17 || {{bayroq|Kazakhstan}} [[Qiziloʻrda|Qizilõrda]] || 330.000

| 18 || {{bayroq|Kazakhstan}} [[Oʻskemen|Õskemen]] || 330.000

| 23 || {{bayroq|Kyrgyzstan}} [[Oʻsh|Õsh]] || 250.000

| 25 || {{bayroq|Kazakhstan}} [[Qoʻstanay|Qõstanay]] || 240.000

== ÕrganilishOʻrganilish tarixi ==

ÕOʻ.O.ning tabiati, xõjaligixoʻjaligi, shaharlari, xalqlariga oid dastlabki geografik maʼlumotlar Gerodot (miloddan avvalgi 5-asr), KvIn-t Kursiy Ruf, Strabon (miloddan avvalgi 2-asr) kabi Yunoniston, shuningdek, Xitoy olimlarining asarlarida uchraydi. Bu maʼlumotlar birmuncha cheklangan, baʼzan chala va xatoliklari bõlsaboʻlsa ham, keyingi, yaʼni õrtaoʻrta asrlardagi geografik bilimlarga zamin boʻlib xizmat qildi. ÕOʻ.O. haqidagi geografik bilimlar 9—12-asrlarda keng rivojlandi. Bunda Muhammad Xorazmiy, Ahmad FarģoniyFargʻoniy, Ahmad asSaraxsiy (9-asr), Jayhoniy, Abu Zayd Balxiy (10-asr), Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Mahmud KoshģariyKoshgʻariy (11-asr), AlXarakiy, Abulqosim Zamaxshariy, Saʼmoniy va boshqalar mahalliy olimlarning xizmatlari katta bõldiboʻldi. „Hudud ulolam‟ulolam“ (10-asr) mashhur asari ham shu davrda yozildi. ÕOʻ.O. tabiiy geografiyasiga oid maʼlumotlar 9—12-asrlarda yashagan sayyoh olimlar Ibn Xurdodbeh, Ibn alFaqih, Ibn Rusta, alMuqaddasiy, alMasʼudiy, Ibn Fadlon, Istaxriy, Ibn Havqal kabilarning asarlarida ham uchraydi. ÕOʻ.O. ga oid geografik bilimlar 13—17-asrlarda ham, õlkadagioʻlkadagi ijtimoiy-siyosiy holatlarga boģliqbogʻliq holda, goh sust, goh jadal surʼatlar bilan rivojlanib bordi. Bunda mahalliy tabiatshunos olimlar, sayyoxdarning asarlari, sayohatnomalari ahamiyatli bõldiboʻldi. Muhammad Avfiy (13-asr), Faxriddin Banokatiy (14-asr), Hofizi Abru (14—15-asr lar), Mirzo UluģbekUlugʻbek, ĢiyosiddinGʻiyosiddin Naqqosh, Abdurazzoq Samarqandiy (15asr), Zahiriddin Muhammad Bobur (16asr), Muhammad Haydar Mirzo (16-asr), Mahmud ibn Vali (17-asr) asarlari shular jumlasidandir. Bu davrlarga oid manbalar ichida chet ellik sayyohlar Plano Karpini (13-asr), Marko Polo (13 — 14 a.lar), Ibn Battuta (14-asr), alUmariy (14-asr), Klavixo (15-asr)larning sayohatnomalari ham bor. Ushbu asarlarning ayrimlari tarixiymemuar yõnalishidayoʻnalishida bõlsaboʻlsa ham, geografik ģoyagʻoya va umumlashmalarga boy, xaritagrafik maʼlumotlari esa kõlamlikoʻlamli va mazmunli bõlganboʻlgan.

ÕOʻ.O. tabiatini õrganishoʻrganish tarixidagi muhim bosqichlardan biri 18—19-asrlarga tõģritoʻgʻri keladi. Bu davrda rus sayyohlari, diplomatlari va tabiatshunos olimlari tomonidan ÕOʻ.O.ga bõlganboʻlgan qiziqish jadallashdi. KõplabKoʻplab ekspeditsiyalar uyushtirildi (mas, Saymonov, G.I. Karelin, A.I. Butakov ekspeditsiyalari). Filipp Yefremov, Burnashev, Filipp Nazarov sayohatlari natijasida ham õlkaoʻlka haqida birmuncha geografik maʼlumotlar tõplanditoʻplandi.^ 19-asrning 50-yillaridan boshlab esa ÕOʻ.O. geografik jihatdan jadal surʼatda õrganilaoʻrganila boshladi. P.P. SemyonovTyanshanskiy, N.A. Seversov, A.P. Fedchenko, N.A. Zarudniy, I.V.Mushketov, V.N.Oshanin, V.A.Obruchev kabi tabiatshunos olimlar tomonidan õlkaoʻlka tabiati haqida kõpkoʻp maʼlumotlar yiģildiyigʻildi, tabiiy geografiyaga oid muhim qonuniyatlar aniqlandi. 20-asrning 1-yarmida ÕOʻ.O. tabiatini, tabiiy resurslarini tadqiq qilish surʼati yanada ortdi, õrganishoʻrganish kõlamikoʻlami kengaydi. ÕlkaningOʻlkaning tabiati bir butun holida ham, alohida komponentlari bõyichaboʻyicha ham chuqur õrganilaoʻrganila boshladi. Bu borada N.L.Korjenevskiy, D.V.Nalivkin, S.S.Shults, R.I.Abolin, Yu.A. Skvorsov, Ye.P.Korovin, D.N.Kashkarov, V.M.Chetirkin, I.A.Raykova, Q.Z.Zokirov va boshqalar bir qancha ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bõlganboʻlgan asarlar yaratdilar.

[[File:Ўрта Осиё умумий ялпи ички маҳсулоти.png|600px|thumb|[[2012-yil]]lik Yalpi Ichki mahsulot õsishioʻsishi]]

20-asrning 2-yarmida ham õlkaoʻlka tabiatini kompleks õrganishoʻrganish bõyichaboʻyicha ishlarning borishi samarali bõldiboʻldi. KõplabKoʻplab monografik asarlar yaratildi. Ularda ÕOʻ.O. tabiatini chuqur tahlil qilish bilan bir vaqtda landshaftlarni xaritaga tushirish, tabiiy geografik rayonlashtirish, tabiiy geografik komplekslarni baholash taraqqiyotini bashoratlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilish masalalariga ham katta eʼtibor berilgan. Bunda geograf olimlar L.N.Babushkin, N.A.Kogay, N.D.Dolimov, M.Qoriyev, H.H.Hasanov, Z.M.Akromov, A.A.Rafiqov va boshqalarning hissalari bor.

ÕOʻ.O. hududining 4/5 qismi tekisliklardan iborat, qolgan qismini toģliklartogʻliklar tashkil qiladi. Tekisliklarning QozoģistonQozogʻiston past toģlaridantogʻlaridan ģarbgʻarb va jan.ģarbdagigʻarbdagi qismi Turon tekisligi deb ataladi. U tektonik jihatdan mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari bilan tõlgantoʻlgan katta botiqqa tõģritoʻgʻri keladi. Uning ostki qismi tektonik harakatlar natijasida kuchli õzgarganoʻzgargan paleozoy jinslari qatlamlaridan tuzilgan qattiq fundamentdan iborat. Bu fundament yer yuzasidan turli chuqurliklarda yotadi, ayrim joylari past kõrinishidakoʻrinishida yer yuzasiga chiqib qolgan.

ÕOʻ.O. tekisliklari sharq va jan. tomonlarida TarbaģatoyTarbagʻatoy, Tyanshan, HisorOlay, Pomir, Hindukush, SafedkõhSafedkoʻh, Nishopur toģlaritogʻlari bilan õralganoʻralgan. Ularning kõpchiligikoʻpchiligi baland toģlartogʻlar bõlibboʻlib, 6 ming m dan baland bõlganboʻlgan 136 ta chõqqisichoʻqqisi bor. Ayrim chõqqilarningchoʻqqilarning bal. esa 7—7,5 ming m ga yetadi.

ÕOʻ.O. toģlariningtogʻlarining xususiyati shundan iboratki, tizmalar va ularni ajratib turgan daryo vodiylari va botiqlar kõpinchakoʻpincha kengliklar bõylabboʻylab chõzilganchoʻzilgan. Ular bilan birgalikda kõndalangkoʻndalang toģtogʻ tizmalaridan iborat orografik tugunlar (yoki markadlar) mavjud. Bunday toģtogʻ tugunlari Tyanshan, Pomir va Hisor— Olay toģlaridatogʻlarida 16 ta bõlibboʻlib, ular muzlik markazlaridir.

ÕOʻ.O. ning umumiy iklim belgilari — oftobli kunlarning kõpkoʻp bõlishiboʻlishi, kontinentallik va yoģinningyogʻinning kamligidir. Hududning katta qismini egallagan chõlchoʻl va chala chõllardachoʻllarda bu belgilar, ayniqsa, sezilarli. Bu yerga yoģinlarniyogʻinlarni Atlantika okeanidan keladigan havo massalari olib keladi. Tropik kengliklardan tashqarida ģarbdangʻarbdan sharqqa yõnalganyoʻnalgan nam havo oqimlari ÕOʻ.O. hududiga maʼlum darajada quruq va yozda qizigan holda kirib keladi. Shu sababli ÕOʻ.O. iqlimi qurģoqchilqurgʻoqchil. Bu yerda yillik temperatura amplitudasi qõshniqoʻshni õlkalardagigaoʻlkalardagiga nisbatan kattaroq, yaʼni iqlimning kontinentalligi yuqoriroq darajada bõladiboʻladi va shu maʼnoda Sharqiy Sibirdan keyinda turadi. ÕrtachaOʻrtacha yillik havo temperaturasi ÕOʻ.O. tekisliklarida 0° dan yuqori: chekka shim. da 1—2°, jan.da 18° gacha. ToģlikTogʻlik qismida dengiz sathidan 2200—25002200–2500 m balandlikda –5—5°, –8—8° gacha pasayishi mumkin. Mutlaq past temperatura toģlartogʻlar va baland toģlardatogʻlarda –16—16° dan (jan.da) –50—50°gacha (shim.da).

ÕOʻ.O.ning tekislik qismida iyulning õrtachaoʻrtacha havo trasi, shim. da 20—22°, jan. da 30—31° bõladiboʻladi. Eng yuqori tra tekislik va toģtogʻ etaklarida 42°, 50° atrofida, toģlardatogʻlarda esa, 3000 m dan balandlikda 22—24°. Yillik yoģinyogʻin miqdori ham bir tekis taqsimlanmagan. Qizilqum va Qoraqumda 100—150100–150 mm, toģlardatogʻlarda 800—900800–900 mm va undan ortiq. Eng kam yoģinyogʻin Sharqiy Pomirda kuzatiladi (26 mm).

ÕOʻ.O. õlkasidaoʻlkasida iqlim xususiyatlari tafovutiga kõrakoʻra ikkita kichik iqlim õlkasioʻlkasi — subtropik iklim xususiyatlariga ega bõlganboʻlgan Turon kichik õlkasioʻlkasi va moʼtadilmoʻʼtadil iqlim xususiyatlariga ega bõlganboʻlgan QozoģistonQozogʻiston kichik õlkasidiroʻlkasidir. Bular orasidagi chegara QorabõģozgõlQoraboʻgʻozgoʻl qõltiģiqoʻltigʻi shimoli, Ustyurtning jan. chinki, Qoraqum va Qizilqumning shim. chegarasi QoratoģQoratogʻ tizmasi, Talas Olatovi va FarģonaFargʻona tizmasidan õtadioʻtadi.

ÕOʻ.O. okeanlardan uzoq bõlganiboʻlgani va toģlartogʻlar bilan õralganioʻralgani uchun berk õlkaoʻlka hisoblanadi. Orol dengizi, Balxash kõlikoʻli, IssiqkõlIssiqkoʻl va boshqalar mayda berk havzalar bor. Yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryo. ÕOʻ.O.da daryolarning zichligi 1 km²ga 0,002 km. ToģlikTogʻlik qismida esa tekisliklarga qaraganda daryo kõpkoʻp (12 ming). Ular yomģiryomgʻir, qor, muzlik, yer osti suvlaridan tõyinaditoʻyinadi. Suvi, asosan, suģorishgasugʻorishga sarf bõladiboʻladi.

ÕOʻ.O. da turlituman tuproqlar tarqalgan. Ular tekisliklarda kengliklar bõylabboʻylab zonalar hosil qilib, shim. dan jan.ga tomon (tõqtoʻq kashtan, och kashtan, qõnģirqoʻngʻir va sur qõnģirqoʻngʻir, qumli chõlchoʻl tuproqlari) almashinib boradi. Taqirlar va taqirsimon tuproqlar, shõrxokshoʻrxok va shõrtoblarshoʻrtoblar uchraydi. ToģlardaTogʻlarda esa tuproqlar balandlik mintaqalarini hosil qilgan. MoʼtadilMoʻʼtadil mintaqaning chõlchoʻl zonasiga tutash JunģariyaJungʻariya Olatovi va Shim. Tyanshan tizmalarida quyidagi balandlik mintaqalar uchraydi: 1) chõldashtdanchoʻldashtdan iborat toģtogʻ etaklarining shim. bõzboʻz tuproqlari; 2) quruq va dasht hamda past toģlardagitogʻlardagi kashtan tuproqlar; 3) õtloqidashtoʻtloqidasht va õrtachaoʻrtacha balandliklardagi toģõrmontogʻoʻrmon tõqtoʻq tusli tuproqlar; 4) qoraqaraģayoqqaraģayqoraqaragʻayoqqaragʻay õrmonlaridagioʻrmonlaridagi qora tuproqsimon toģtogʻ õtloqioʻtloqi va toģõtloqitogʻoʻtloqi tuproqlar; 5) subalp va alp õtloqlardagioʻtloqlardagi torfli toģtogʻ õtloqioʻtloqi va chala torfli tuproqlar; 6) muzliklar va qorliklar.

ĢarbiyGʻarbiy Tyanshan, HisorOlay va KopetdoģKopetdogʻ tizmalarida balandlik mintaqalari boshqacharoq. Pastdan yuqoriga: 1) toģtogʻ oldi quruq dasht chala savannalari bõzboʻz tuproqlari; 2) har xil õtlaroʻtlar va butalar, dasht chala savannalari karbonatli jigarrang tuproqlar; 3) õrtachaoʻrtacha balandlikdagi toģtogʻ quruq õtlioʻtli õrmonoʻrmon va buta õsimliklarioʻsimliklari jigarrang tuproqlari; 4) subalp dashtlari toģõtloqitogʻoʻtloqi dashtlar; 5) alp dashtlari toģõtloqitogʻoʻtloqi dasht va chala torfli toģõtloqlaritogʻoʻtloqlari; 6) muzliklar va qorlar.

Ichki Tyanshan va Pomirdagi balandlik mintaqalari: 1) shuvoqboshoqli õtlardanoʻtlardan iborat dasht och rangli õtloqioʻtloqi chala chõlchoʻl tuproqlar; 2) chalovli dashtlardagi quruq dasht, chõldashtchoʻldasht va chõlchoʻl tuproqlari; 3) balandtoģbalandtogʻ quruq tundralari; 4) muzliklar va qorliklar. Pomir uchun balandtoģbalandtogʻ shuvoq va teresken õsimliklarioʻsimliklari mintaqasi xos.

ÕrtaOʻrta Osiyoda Markaziy Osiyoning Palearktika õlkasioʻlkasi hayvonlari yashaydi. Sut emizuvchilardan qumsichqon va qõshoyoqlarningqoʻshoyoqlarning har xil turlari, sariq yumronqoziq, ingichka barmoqli yumronqoziq, antilopa — jayran, qulon, olakõzanolakoʻzan, qoraquloq, chõlchoʻl mushugi va sabancha, gepard va boshqalar uchraydi. Qushlardan xõjasavdogarxoʻjasavdogar, gõngqarģagoʻngqargʻa, chumchuqlar, moyqut, chil, tuvaloq kabilar; sudralib yuruvchilardan qurbaqabosh kaltakesak, chõlchoʻl agamasi, echkemar, yõliõlyoʻlioʻl kaltakesak, gekkon va boshqalar, ilonlardan õqilonoʻqilon, chõlchoʻl bõģmaboʻgʻma iloni, charx ilon, kõlborkoʻlbor ilon, kapcha ilon, qalqonbosh ilon va boshqalar uchraydi. Toshbaqalar keng tarqalgan. Hasharotlardan har xil qõnģizlarqoʻngʻizlar, asalarilar, arilar, chumolilar, kapalaklar; õrgimchaksimonlardanoʻrgimchaksimonlardan biy, qoraqurt, chayonlar uchraydi. TõqaylardaToʻqaylarda qirģovulqirgʻovul, kobon, tõqaytoʻqay buģusibugʻusi, chiyabõrichiyaboʻri, yerkalamush, kõlkoʻl baqasi, kõkkoʻk qurbaqa va boshqalar bor. Suv havzalarida kurakburun, mõylovbaliqmoʻylovbaliq, chõrtanchoʻrtan, sazan, tangabaliq, laqqa, leshch, ship, osman, marinka va boshqalar baliq turlari uchraydi. ToģlikTogʻlik hududlarda toģtogʻ takasi, toģtogʻ qõyiqoʻyi (arxar), qizil suģursugʻur, uzun dumli menzbir suģurisugʻuri, qizil pishchuxa, ilvirs, toģtogʻ ģozigʻozi (ular), kaklik, archa boltatumshuģiboltatumshugʻi, zarģaddoqzargʻaddoq va boshqalar uchraydi.

ÕsiyoOʻsiyo qitʼasining asosan markaziy qismlarini õzoʻz ichiga olgan bulib ģarbgʻarb tarafdan [[Kaspiy Dengizi]]dan to sharq tarafdagi [[Xitoy]], shimoldan [[Rossiya]] janubga [[Afg'oniston|]]gacha bulgan hududlarni oʻz ichiga oladi. Bu geografik hududlar jamlanmasi yana [[Markaziy Osiyo]] deb ham ataladi.

| {{bayroq|Uzbekistan}} [[Oʻzbekiston|Õzbekiston]] || 447.400 kv.km || 30.183.000 || [[Toshkent]] || [[Oʻzbek tili|Õzbek tili]] || 136.931 milliard $

| {{bayroq|Kazakhstan}} [[Qozogʻiston|Qozoģiston]] || 2.724.902 kv.km || 17.146.000 || [[Astana]] || [[Qozoq tili]] || 233.734 milliard $

| {{bayroq|Kyrgyzstan}} [[Qirgʻiziston|Qirģiziston]] || 198.500 kv.km || 5.777.000 || [[Bishkek]] || [[Qirgʻiz tili|Qirģiz tili]] || 13.450 milliard $

Zamonaviy manbalarning kõpchiligidakoʻpchiligida [[Sovet Ittifoqi]] parchalangandan keyin mustaqillikka erishgan quyidagi 5 davlatlar nazarda tutiladi:

* {{bayroq|Uzbekistan}} [[Oʻzbekiston|Õzbekiston]]

* {{bayroq|Kyrgyzstan}} [[Qirg'iziston|Qirģiziston]]

* {{bayroq|Kazakhstan}} [[Qozog'iston|Qozoģiston]]

Turli mutahassislar jumladan [[UNESCO|UNESKO]] bu hududga yana {{bayroq|Afghanistan}} '''shimoliy AfģonistonAfgʻoniston''', {{bayroq|Iran}} '''Shimoliy Erondagi Xuroson provinsiyasi''', {{bayroq|Mongolia}} '''ĢarbiyGʻarbiy va Janubiy MõģulistonMoʻgʻuliston''', {{bayroq|China}} '''Xitoyning Sinsyan-UyģurUygʻur avtonom rayoni (UyģuristonUygʻuriston)''', {{bayroq|Russia}} '''Rossiyaning janubiy Sibiridagi Tuva Respublikasini''' ham kiritishadi.

ÕrtaOʻrta Osiyo tarixi qadimdan buyon Buyuk Ipak Yuli bilan boģliqbogʻliq bulgan. Buning natijasida ĢarbGʻarb bilan Sharqni boģlabbogʻlab turuvchi aylanma yõlyoʻl sifatida xizmat qilgan. Shu jumaladan turli xil odamlarni olib utishda, qimmat-baho mollar, ipak, tillo buyumlar, dori-darmonlar, qõlyozmalarqoʻlyozmalar va h.k larni olib utishda, savdo-sotiq infrastrukturasini yaratishda juda katta urin egallab turgan.

[[Turkum:Oʻrta Osiyo|Õrta Osiyo]]