Anvar Posho: Versiyalar orasidagi farq

'''Ismoil Anvar''', boshqa manbalarda '''Anvar posho''' avval '''Anvarbey''' ({{lang-ota3|اسماعیل انور پاشا}}, {{lang-tr|Enver Paşa}}); (1881.22.11, [[Istanbul]] — 1922.4.8, Boljuvon[[Baljuvon]]) — [[usmoniylar]] harbiy va siyosiy arbobi. [[Birinchi jahon urushi]] davrida [[Usmoniylar imperiyasiningimperiyasi]]ning harbiy vaziri. Arxaik va kuchsizlangan Usmoniylar imperiyasining qulab, zamonaviy [[Turkiya respublikasi]] tuzilishida ishtirok etgan harbiy qo‘mondonlardan biri. [[Turkiston istiqlolchilik harakatiningharakati]]ning yo‘lboshchilaridan biri; [[panturkchilik]] nazariyotchisi va amaliyotchisi. 1908-yilgi [[Yoshturklar inqilobininginqilobi]]ning faol ishtirokchisi, yoshturklarning „Ittihod„[[Ittihod va taraqqiy“taraqqiy]]“ partiyasining yo‘lboshchilaridan biri. Harbiy jinoyatchi<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.237/current_category.50/affirmation_detail.html Turk harbiy tribunali qarori («Kararname»), 1919] Published in the Official Gazette of Turkey (Takvimi Vekayi), no. 3604 (supplement), July 22, 1919. The transcript was translated into English by Haigazn K. Kazarian and published in the Armenian Review, Vol 24 (1971, 4), pp. 19-26.</ref><ref>Priscilla Mary Roberts, World War One, ABC-CLIO, 2006, p. 642: ''«In July 1919 a Turkish military tribunal found him guilty in absentia of '''war crimes (the massacre of Armenians)''' and sentenced him to death.»''</ref><ref>Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A-L, ABC-CLIO, 2008, p. 118: ''«Like Enver and Talaat, Djemal''' was wanted for war crimes''' by the Allies at the time of the Turkish capitulation in 1918, and for his own safety he fled to a number of different havens, ending up in Afghanistan via Russia.»''</ref>. 1915-yilgi armanilar genotsidining[[genotsid]]ining nazariyotchi va ishtirokchisi<ref>Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide, A-H, p. 213 "''Ismail Enver Pasha (1881—1922) was an instigator of the Armenian Genocide.''"</ref><ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian genocide in perspective, p. 33</ref>.

1909-11 yillarda Berlinda[[Berlin]]da harbiy attashe. [[Turkiya]], [[Makedoniya]], [[Kavkaz]], [[Germaniya]], [[Rossiya]], Turkistondagi[[Turkiston]]dagi siyosiy jarayonlarda qatnashgan. 1908 yil Turkiyada davlat to‘ntarishiga rahbarlik qilib, Sulton [Abdulhamid II]] hokimiyatiga chek qo‘ydi, Turkiyaning chet davlatlar tomonidan bo‘lib tashlanishiga barham berdi. 1913 yil yanvarda „Hurriyat„[[Hurriyat va ittihod“ittihod]]“ partiyasini hukumatdan chetlatdi. [[Tal’at posho]] hamda [[Jamol posho]] bilan birga norasmiy uchlik tuzdi, butun hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Turkiyaning Germaniya bilan harbiy ittifoq tuzishi va Birinchi jahon urushiga qo‘shilishi tashabbuskori bo‘ldi, bosh qo‘mondon — sultonning noibi sifatida urushda turk qo‘shinlariga qo‘mondonlik qildi. Turkiya urushda yengilgach, Anvar posho avval Germaniya, Rossiyaga va nihoyat 1921 yil kuzida Buxoroga[[Buxoro amirligi|Buxoro]]ga keldi va Turkiston [[istiqlolchilik|istiqlolchilari]] tarafiga o‘tganini eʼlon etdi. Bolsheviklarga[[Bolsheviklar]]ga qarshi kurashga qo‘shilganqo‘shildi;

Ismoil Anvar 1881-yilning 22-noyabrida Istanbulda temir yo‘l ishchisi Xoji Ahmadbey va Oysha Diloro oilasida tug‘ilgan. Etnik jihatdan otasi turk, onasi alban (buvisi cherkeshen qavmidan)<ref>{{cite web|url=http://lwww.studylight.org/enc/bri/view.cgi?n=10446|title=Enver Pasha|publisher=Encyclopedia Britannica|date=1911|archiveurl=https://www.webcitation.org/65CYp4iz9|archivedate=2012-02-04}}{{oq|en|"ENVER PASHA (188r -), leader of the Young Turks, was of very humble origin. He was born in Abana, near the Black Sea, where his father was a bridge-keeper and his mother followed the despised profession of laying out the dead. His father was Turkish, his mother Albanian, and he had a Circassian grandmother.}}</ref>. Otasi jamoat ishlari idorasida faoliyat yuritgan Anvardan tashqari oilada yana uch farzand bor edi; Nuri, u harbiy bo‘lgan, Komil va singlisi. Boshlang‘ich va o‘rta maktabni bitirgandan so‘ng [[Monastir]] shahridagi harbiy litseyga o‘qishga qabul qilinadi. [[Leytenant]] lavozimi bilan litseyni bitiradi<ref name=autogenerated2>Вдовиченко Д. И. Энвер-паша // Вопросы истории. 1997. № 8. С. 43.</ref>. Harbiy bilimini Harbiy akademiyaning Bosh shtabida davom ettiradi, 1903-yilda u yerni kapitan lavozimi bilan bitiradi. 1906-yil mayorlik lavozimidagi Anvar „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan „Vatan va hurriyat“ maxfiy jamiyati bilan aloqa o‘rnatadi.

1908-yil iyunida rus imperatori Nikolay II va ingliz qiroli [[Eduard VII]] o‘rtasida Ravelda[[Ravel]]da imzolangan Makedoniyani[[Makedoniya]]ni isloh qilish to‘g‘risidagi kelishuv usmoniy ofitserlar qulog‘iga yetib boradi. U ofitserlarni sergaklikka chorlaydi, chunki Makedoniyada turgan usmoniy harbiylari buni Usmoniylar imperiyasining bo‘linishi sifatida qabul qilishadi. O‘sha yilning 3-iyulida Makedoniyaning [[Rasen]] shahrida mayor Ahmad Niyozibey boshchiligida g‘alayon ko‘tailadi. 6-iyulda g‘alayonga Anvar ham qo‘shiladi. Bir necha kun ichida Anvarning qo‘shinlari soni bir necha ming kishiga yetadi. 1908-yilning 10-iyulida mitingda, to‘plardan uch karra o‘q uzilib, Anvar Usmoniylar imperiyasi konstitutsiyasi tiklanganini eʼlon qiladi<ref name=autogenerated1>Вдовиченко Д. И. Энвер-паша // Вопросы истории. 1997. № 8. С. 44.</ref>. Shundan so‘ng musulmonlar va nasroniylar o‘rtasida inoqlik kuchaya boradi. Anvarning ildam harakatlari va g‘alabasi unga xalq ichida mashhurlikni olib keladi. Unga Ozodlik qahramoni deya nisbat berishadi, hattoki uni Napoleon I bilan tenglashtira boshlashadi. Inqilob nashidasi va to‘satdan kelgan kelgan mashhurlik Anvarda o‘zining „alohida taqdirli“ va „xudo yarlaqagan“ inson ekanligiga ishonchini oshiradi<ref name=autogenerated1 />.

1911-1912 yillardagi [[Italyan-turk urushidaurushi]]da Usmoniylar imperiyasining mag‘lubiyati xalq orasida yoshturklarning obro‘si tushishiga sabab bo‘ladi. 1912-yil mamlakatda „Hurriyat va inoqlik“ittihod“ partiyasi ishtirokida davlat to‘ntarishi bo‘lib o‘tadi. Partiya aʼzolari hukumat tepasiga chiqqach asosiy o‘rinda yoshturklar bo‘lgan parlament tarqatib yuboriladi<ref>История Востока: в 6 т. — М.: Восточная литература, 2005. Т. 4. Кн. 2. С. 328.</ref>.

1913-yil yanvarida Anvar davlat to‘ntarishini amalga oshiradi, oqibatda [[Komil posho]] hukumati tanazzulga yuz tutadi. Isyondagi g‘alabadan keyin Tal’at posho va Jamol posho bilan birga „uch posho“ harbiy diktaturasiga asos soldi, bu bashirkat uchlik amalda Turkiyadagi butun hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Harbiy vazir lavozimini egallagan Anvar panturkchilik va panislomchilik g‘oyalarini ilgari surdi. Usmonli turk imperiyasidagi nasroniylarni (asosan armanlar va livanlikar) mamlakatdan siqib chiqarish tarafdori bo‘ladi. 1914-yil Anvar Turkiyaning Germaniya bilan harbiy ittifoq tuzishi va Birinchi jahon urushida ishtirok etishi tarafdori bo‘ldi. Urush davrida u Oliy bosh qo‘mondon o‘rinbosari lavozimini egalladi (Oliy bosh qo‘mondon sulton hisoblanardi).

1914-1917 yillarda Anvar posho, Tal’at posho, Nozimbey va Axmed Agayevlar „Turon„[[Turon yo‘li“yo‘li]]“ nomli panturkchilik siyosiy harakatini boshlashadi. Bu harakatning asosiy maqsadi — [[Kavkaz]], [[Eron]], [[Qrim]], [[Volgabo‘yi]] va Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarni Rossiya va Erondan ajratib olib, yagona „Turon“„[[Turon]]“ mamlakatiga asos solish edi<ref>Гасанова Э. Ю., «Идеология буржуазного национализма в Турции» // Баку, изд. АН АзССР, 1966 г.; Козубский К. Э., «Под копытом» // Общеказачья газета «Станица», Москва, № 2(26), декабрь 1998 г.</ref>. Bu maqsadning amalga oshirilishiga to‘g‘anoq bo‘lganlardan biri arman xalqi bo‘ldi.

1918-yil Turkiya [[Mudross bitiminibitimi]]ni imzolaganidan so‘ng, Anvar posho, Tal’at posho va Jamol posho suvosti kemasida Germaniyaga qochishga majbur bo‘lishadi. U yerda Anvar posho o‘ziga Alibey tahallusini tanlaydi. Turkiyada harbiy tribunal Anvarni qatl etishga hukm chiqaradi.

1919-yil Germaniyada Anvar posho Sho‘ro Rossiyasi vakili Karl Redekov bilan uchrashadi. Anvar poshoning bundan maqsadi bolsheviklar bilan yaqin aloqa o‘rnatish va bu orqali [[O‘rta OsiyodaOsiyo]]da [[Buyuk BritaniyagaBritaniya]]ga qarshi kurash kampaniyasini eʼlon qilish uchun foydalanish edi.

1920-yil boshlarida Anvar posho o‘z maslakdoshlari bilan Moskvaga boradi. U paytda bolsheviklar Mustafo Kamol boshchiligidagi Milliy partiya bilan ham Anvar posho boshchiligidagi Yoshlar partiyalari bilan ham yaxshi aloqada edilar. Anvar Moskvada[[Moskva]]da bir yarim yil ishlab, [[Inqilob va Islom Birligi JamiyaidaJamiyati]]da faoliyat yuritadi. Unga [[Buyuk Millat majlisiningmajlisi]]ning 1921-yil 12-martdagi qarori bilan Turkiyaga kirish taqiqlab qo‘yilgan edi.

[[Ahmad Jamol posho]] o‘z zimmasiga Turkistonning istiqlolchi kuchlarini inglizlarga[[inglizlar]]ga qarshi harbiy operatsiyalarga yo‘naltirish maqsadida bir qancha turk ofitserlari bilan Toshkentga[[Toshkent]]ga yetib keladi. U yerda sho‘ro hukumati nomidan ish ko‘radi ammo bu operatsiyadan ish chiqmagach, u yana Moskvaga qaytishga majbur bo‘ladi.

Bu davrda Anvar posho oz vaqtga Germaniyaga ketadi, keyinchalik [[RSFSR]] uni Bokuda[[Boku]]da tashkil etilgan [[Sharq Xalqlari KonferensiyasigaKonferensiyasi]]ga taklif etadi. Uning ishtirokini Turkiya va ayrim Ozarbayjon vakillari tomonidan qarshiliklarga uchraydi. Uning islom va bolshevizmning birlashish g‘oyasi bilan chiqishi musulmon bo‘lmagan ishtirokchilarga ham yoqmaydi.

Anvar posho Turkistondagi ahvol haqida asosan Botumi konferensiyasi paytida eshitgan maʼlumotlarnigina bilardi. „Turon yo‘li“ loyihasining faol ishtirokchisi [[Hoji Sami]] unga: „1916-yil oddiy va kamtarin turk butun Qirg‘izistonni[[Qirg‘iziston]]ni ruslarga qarshi oyoqqa turg‘azdi. Sen esa mashhurliging bilan Turkistonliklarni shaksiz ergashtira olasan“, deydi<ref>Zeki Velidi Togan. «Hatıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türkleri’nin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri» Istanbul, 1969. Стр. 390.</ref>. Bu davrda Anvar posho sho‘rolar hukumatining o‘ziga nisbatan eʼtiborini biroz so‘ndirganini sezardi. Afg‘onistondan[[Afg‘oniston]]dan qaytgan Jamol poshoga Anvar poshoni ko‘rish uchun Buxoroga kelishni taqiqlash bu sezgini yanada kuchaytirib yubordi. Yurenyov Anvar poshoga uning rejalarini bilishini aytadi, Anvar posho bolsheviklar uni o‘dirib yuborishlaridan cho‘chiydi.

BXSR hukumati bilan so‘zlashuvlar va kelishuvga binoan Anvar posho BXSRning[[BXSR]]ning mustaqilligini tan olish va Qizil armiya qo‘shinlarini Buxoro hududlaridan olib chiqish to‘g‘risiga Moskvaga xat yozadi. Bu vaqtga kelib, Anvar posho istiqlolchilar tarafiga o‘tish haqida rejalar tuza boshlaydi va Turkiston Milliy kengashi raisi [[Ahmad Zakiy Validiy]] bilan maxfiy uchrashuvlar o‘tkaza boshlaydi. Validiy uni bolsheviklar bilan ochiq kelishmovchiliklarga bormaslik haqida ogohlantiradi.

1921-yil oktyabr oxirlarida BXSR hududidagi Qizil armiya qo‘shinlarining soni joylashgan o‘rni haqida maʼlumotga ega bo‘lgan Anvar posho O‘rta Osiyoni bolsheviklardan ozod qilish rejalarini amalda boshlab yuboradi. Istiqlolchilar otryadlarini bolsheviklarga qarshi kurash uchun birlashtirish ishlariga kirishadi. Unga bu ishlarda Toshkent muftiysi Sadriddinxo‘ja Sharifxo‘jayev tomonidan tuzilgan maxfiy aksilsho‘ro Milliy birlik qo‘mitasi ham ko‘maklashadi. Anvar posho bir necha turk ofitserlari bilan sharqiy Buxoro bo‘ylab istiqlolchi guruhlarni bir qo‘shinga birlashtirishda davom etadi. Sobiq Buxoro amiri Sayyid Olimxon uni Buxoro, [[Xiva]] va Turkistonning bir qismidagi barcha istiqlolchilarning bosh qo‘mondoni sifatida tan oladi.

1922-yil yanvarida Anvar posho boshchiligidagi istiqlolchilar qo‘shini Dushanbeni qo‘lga kiritishdi, undan so‘ng Buxoro shahriga yurish amalga oshirildi. QizqaQisqa davr ichida bu qo‘shin butun Sharqiy Buxoro hududlarini bolsheviklardan tozalaydi. Sho‘ro hukumati Anvar posho bilan sulh tuzishni va Sharqiy Buxoroda uning g‘alabasi tan olinishini taklif qilishadi lekin Anvar posho har qanday sulh tuzishdan bosh tortib, [[Qizil armiyaningarmiya]]ning butun Turkiston hududlaridan chiqib ketishini talab qiladi.

1922-yil mayida [[Qizil armiya]] [[Amudaryo]], [[Panj]], [[Vahsh]] daryolari oqimlaridan foydalanib, qo‘shinlarni boshqa joyga ko‘chiradilar. Anvar poshoning yo‘lboshchiligini to‘liq tan olmagan Ibrohimbek unga yordamga kelmaydi. Anvar posho bir necha mag‘lubiyatlardan so‘ng Dushanbeni[[Dushanbe]]ni bolsheviklarga topshiradi. Anvar posho qo‘shinlari [[Laqay vodiysidanvodiysi]]dan o‘tayotgan payt ularga qo‘qqisdan Ibrohimbek qo‘shini hujum boshlaydi va katta talafotlar yetkazadi.

Anvar poshoning qabri 1930-yillargacha ziyoratgoh sifatida mashhur bo‘lgan, keyinchlik sho‘rolar uning qabrini buzib, joyini tekislab tashlashgan lekin tub aholi qabr o‘rnini ziyorat qilishda davom etishgan. Bu qabr xalq ichida [[Mozori Hazrati-Shoh]] nomi bilan mashhur. 1996-yil 4-avgustda Anvar poshoning suyaklari Baljuvon hokimi Izzatullo Hayoyev tomonidan tantanali ravishda Turkiya prezidenti Sulaymon Demirelga topshirilgan<ref name=naas>[http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=6426017 Soner Yalçın, '''Osmanlı’nın Anıtkabiri Abide-i Hürriyet’di''', ''Hürriyet Gazetesi, 29.04.2007'']</ref>.

O‘z vaqtida Anvar o‘zining sayyidlar avlodidan ekanligini targ‘ib qilishga uringan. Uning ota tomondan ajdodi pravoslav dinidagi gagauzlardan bo‘lib, Qrim xonlariga xizmat qilgan, keyinroq islomni qabul qilib, Bog‘chasaroy xizmatkorlaridan biriga uylangan, Qrimni Rossiya bosib olganidan so‘ng, [[Dunay]] knyazliklariga ko‘chib ketgan. Shunday ekan, Anvar Muhammad (s.a.v.) avlodlariga hech qanday aloqador emasligini taʼkidlash joiz.