San-Tome va Prinsipi: Versiyalar orasidagi farq

'''San-tome Tome va prinsipiPrinsipi''' (São Tomé e Príncipe), SanTomeSan Tome va Prinsipi Demokratik Respublikasi (República Democrática de São Tomé e Príncipe) — Gvineya qoʻltigʻidagi SanTomeSan Tome va Prinsipi o.lari va ularga yondosh mayda orollarda joylashgan davlat. Afrika gʻarbiy sohili yaqinida. Maydoni 964 km². Aholisi 170,4 ming kishi (2002). Poytaxti — SanTome[[San-Tome|San Tome]] shshahar. Maʼmuriy jihatdan 7 okrug (distrito)ra boʻlinadi.

DavlatSan tuzumi. S.T.Tome va P.Prinsipi — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1990 yilda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2001 yildan F.B. Melu de Menezesh), u umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi va yana bir marta kayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament — Milliy majlis va ijrochi hokimiyatni prezident tayinlaydigan bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati. Orollar vulkan faoliyati natijasida hosil boʻlgan. Eng baland joyi PikodeTome — 2024 m (SanTomeSan Tome o.da). Iqlimi SanTome o.da tropik (quruq va yomgir mavsumlari bilan). Prinsipi o.da ekvatorial, doim nam. Oʻrtacha oylik tra 23—27°. Yillik yogʻin 1000–3000 mm gacha. Deyarli yil boʻyi yomgʻir yogʻib turadi. Nam tropik oʻrmonlar va mangro chakalakzorlari bor. Hayvonlardan maymun, turli qushlar, kaltakesak, buqalamun, ilonlar uchraydi. Dengizda baliq, qisqichbaqa, krevetka, langust, ustritsa kabilar bor.

Aholisi, asosan, santomeliklar boʻlib, ular Afrikadagi bantu tilida soʻzlashuvchi turli xalqlar (ovimbundu, ambundu va boshqalar)ning oʻzaro va qisman portugallar bilan chatishuvi natijasida hosil boʻlgan. Portugallar ham yashaydi. Rasmiy til — portugal tili. Dindorlarning 90% ga yaqini xristian (katolik)lar, shuningdek, musulmonlar va anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiluvchilar ham bor. Shahar aholisi 44,1%. Muhim shaharlari: SanTome, SantuAntonyuSantu Antonyu, PortuAlegriPortu Alegri, RibeyraAfonsuRibeyra Afonsu.

Tarixi. 1470—71 yillarda SanTomeSan Tome o.lariga portugalPortugal dengiz sayyohlari kelib, bu yerlarni [[Portugaliya]] mulki, deb eʼlon qildilar. 1485 y. danyildan odamlar koʻchib kela boshladi. Ular Yevropadan surgun qilingan portugallar va afrikalik qullar edi. 16-a. boshlarida qalin oʻrmonlar kesilib, shakarqamishzorlar barpo etishga kirishiddi. Asr oxiriga borib shakar eksport qilishda SanTome Afrikada birinchi oʻringa chiqdi. 1517 y.yil va undan keyingi yillardagi qullar qoʻzgʻoloni natijasida 16-a. oxirida Amador boshchiligida qullar davlati qisqa muddat mavjud boʻldi. 1735 y.yil Prinsipi o. ham Portugaliya imperiyasiga qoʻshib olindi. 18—19-a.larda S.T.San Tome va P.Prinsipi orollarida qullar kuchi bilan kofe va kakao plantatsiyalari barpo etildi. 1951 y.-yil Portugaliya S.T.San Tome va P.niPrinsipini oʻzining dengiz orti viloyati deb eʼlon qildi. 1953 y.yil mahalliy aholi qoʻzgʻolon koʻtardi ("Batep qoʻzgʻoloni"), biroq u shafqatsizlik bilan bostirildi. 1960 y.yil muhojirlikda S.T.San Tome va P.niPrinsipini ozod qilish qoʻmitasi (1972 yildan S.T.San Tome va P. niPrinsipini ozod qilish harakati) tuzildi va u mustaqillik uchun kurash boshladi. 1972 y.yil Portugaliya S.T.San Tome va P. gaPrinsipiga mahalliy muxtoriyat maqomini berdi. S.T.San Tome va P.Prinsipi 1975-yil y. [[12 -iyul|12-iyuldan]] mustakil respublika, 1975 yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 12 iyul — [[Mustaqillik Kuni|Mustaqillik kuni]] (1975).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmasi. S.T.San Tome va P. niPrinsipini ozod qilish harakati — Sotsialdemokratik partiya, 1960 y.yil asos solingan; Mustakil demokratik harakat partiyasi, 1992 y.yil tuzilgan; Demokratik konvergensiya partiyasi — "Mushohada" guruhi, 1990 y.yil tashkil etilgan. S.T.San Tome va P.Prinsipi mehnatkashlar milliy tashkiloti kasaba uyushmasi, 1989 y.yil tuzilgan.

Xoʻjaligi.San S.T.Tome va P.Prinsipi — iqtisodiy jihatdan zaif, agrar mamlakat. Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. Eksport uchun kakao, kofe, moyli va kokos palmalari, banan yetishtiriladi. Ichki ehtiyoj uchun tariq, maniok, makkajoʻxori, yams ekiladi. Chorvachilik sust rivojlangan (qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki, xonaki parranda boqiladi). Dengizdan baliq, toshbaqa va boshqa hayvonlar ovlanadi. Sanoati qishloq xoʻjaligi xom ashyosi va baliqni qayta ishlaydigan, ohak va alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqaradigan hamda yogʻochsozlik korxonalaridan iborat. Keramika va gʻisht zavodlari, tikuvchilik f-kasi ham qurilgan. S.T.San Tome va P. daPrinsipida tor izli t.y. va aeroport bor. Asosiy dengiz portlari: SanTomeSan Tome, SantuAntonyuSantu Antonyu va PortuAlegriPortu Alegri. Chetga qishloq xoʻjaligi mahsulotlari chiqaradi, chetdan oziq-ovqat va neft mahsulotlari, sement, avtomobil va boshqa sanoat mollari keltiradi. Portugaliya, [[Ispaniya]], [[Niderlandlar|Niderlandiya]], [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]], [[Germaniya|GFR]], [[Angola]] bilan savdo qiladi. Pul birligi — dobra.

Maorifi. 6—12 yoshdagi bolalarning oʻqishi majburiy. Davlat qaramogʻidagi oʻquv yurtlaridan tashqari xususiy va diniy maktablar ham bor. Boshlangʻich maktab 4 y.likyillik, oʻrta maktab 7 y.likyillik. Oxirgi 2 yilda bolalar chet el oliy oʻquv yurtlariga kirishga tayyorlanadi. Darslar portugal tilida olib boriladi. Hunar taʼlimi boshlangʻich yoki toʻliqsiz oʻrta maktab negizida 5—6 y.yil davomida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari ped. oʻquv yurtlarida, urga maktab oʻqituvchilari chet ellarda tayyorlanadi. Vrachlar chet ellardagi oliy oʻquv yurtlarida tayyorlanadi. Milliy tarix muzeyi (1976) va oʻlkashunoslik muzeyi bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.lari: "Diariu da Respublika" ("Respublika gazetasi", hukumat haftanomasi, 1836 y. danyildan), "Labor" ("Mexnat", oyiga 2 marta chiqadigan gaz., 1990 y. danyildan), "Notisiash" ("Yangiliklar", hukumat nashr etadigan gaz., 1991 y. danyildan). STP Press axborot agentligi 1985 y.yil tuzilgan. S.T.San Tome va P.Prinsipi televideniyesi, hukumat telekoʻrsatuvi.

Adabiyoti. Garchi forro deb ataluvchi mahalliy kreol tili mavjud boʻlsa ham, adabiyot portugal tilida 19-a.ning 2-yarmida yuzaga keldi. Sheʼriyatning asoschisi — K. da Koshta Alegri. Uning "Sheʼrlar" kitobida irqiy xurofotlardan norozilik goyalari aks etgan, "Qora dunyo" qadriyatlari madh qilingan. F.J.V. Tenreyru bu mavzularni rivojlantirdi. 20a. ning 50—60y.larida50—60 yillarida adabiyotga kirib kelgan shoirlar A. du Espiritu va A. T. Medeyrush milliy ozodlik harakatida faol ishtirok etdilar. Ular oʻz ijodida xalq ogʻzaki ijodi anʼanalarini zamonaviy badiiy ifoda shakllari bilan qoʻshishga intildilar. Asr oxirlarida yaratilgan hikoya, qissa, roman va pyesalar xalq hayotini aks ettirdi (F. Reyshning "Plantatsiya" romani, "Qogʻozboy toʻra" pyesasi va boshqa asarlar).<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>