Gvineya: Versiyalar orasidagi farq

'''Gvineya''' (Guinee), Gvineya Respublikasi (République de Guinée) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. [[BMT]] aʼzosi. Mayd. 246 ming km{{sup|2}}. Aholisi 7,4 mln. kishi (1990-y.laryillar oxiri). Poytaxti [[Konakri]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 8 viloyat (provinsiya)ga, viloyatlar 35 prefekturaga boʻlinadi.

G.— respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 y.yil 23 dek.dadekabrda kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (L. Konte; 1998 y.yil qayta saylangan). U umumiy yashirin ovoz berish yoʻli b-n 5 y.yil muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Konun chiqaruvchi hoki-miyatni Millat majlisi (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

G.Gvineya hududi subekvatorial mintaqada. Qirgʻoqlari parchalangan. Relyefi, asosan, oʻrtacha baland (800–1000 m) va past togʻlar, yassi platolardan (300–400 m) iborat. Eng baland joyi — Nimba togʻi, 1752 m. Okean sohili tor pasttekislik. Foydali qazilmalardan boksit, temir, olmos, oltin va b. bor. Iklimi ekvatorial-musson, issiq, yozi sernam. Eng issiq oyning (mart yoki aprel) oʻrtacha t-rasi 27—30°, eng baland joylarida 23° gacha, eng salqin oyniki (avg .) 24—26°, balandliklarda 18° gacha. Oʻrtacha yillik yogʻin 1200–4000 mm. Yomgʻirli mavsum mamlakat shim.da 5 oy, jan.dajanubida 7—10 oy. Daryolari koʻp va sersuv. Asosiy daryolari: [[Gambia|Gambiya]], Bafing , Niger va Konkure. G.Gvineya hududi qizil, qizil-sariq tuproqli. Eng koʻp oʻsimligi — savanna. Sohilda mangra oʻrmonlari bor. G. daGvineyada tartibsiz ovlash natijasida fil, gippopotam, kiyik, yovvoyi choʻchqa, qoplon, gepard kabi hayvonlar kam qolgan. Maymun, ilon, har xil qush, baliq, hasharotlar (jumladan, sese pashsha) juda koʻp.

G.daGvineyada fulbe, malinke, susu va b.boshqa xalqlar yashaydi. Davlat tili — [[fransuz tili]]. Aholining 89% [[musulmon]], 1,5% [[Xristian dini|xristian]], qolgani mahalliy dinlarda. Shahar aholisi 25,6%. Yirik shaharlari: [[Konakri]], [[Kindia]].

Hoz. hududining bir qismi [[Gana]] (taxminan 4—13-a.lar) va Mali (taxminan 13—16 a lar) kabi oʻrta asr davlatlari tarkibiga kirgan. 1725 y.dayilda Gʻarbiy Afrikaning shim.dan kirib kelgan koʻchmanchi chorvador fulbe kabilasi Futa-Jallonda harbiy feodal davlat tuzgan. 15-a. oʻrtalarida G.daGvineyada dastlabki yevropaliklar paydo boʻlgan. Koʻp oʻtmay uning qirgʻoq boʻyi yerlari mustamlakachilar qoʻl ostiga oʻtgach, ular 19-a. gacha minglab mahalliy aholini qul qilib Amerikaga olib borib sotgan.

19-a.da fransuzlar G.niGvineyani tobe etish uchun keskin kurash olib bordi. [[Fransiya]] bu kurashda gʻalaba qozondi va 1880—90-y.lardayillarda uni bosib oldi. 1895 y. Fransiya Gvineyasi nomi b-n alohida mustamlakaga aylantirildi. G.Gvineya xalqi mustamlakachilarga qarshi uzoq vaqt kurashib keldi. 19-a.ning 70—90-y.laridayillarida malinke xalqining kurashini, Futa-Jallondagi qoʻzgʻolonlarni (1900) fransuzlar qiyinchilik b-n bostirdi. 1904 y.dayilda G.Gvineya [[Fransiya]] Gʻarbiy Afrikasi tarkibiga qoʻshib olindi. Hukumatni fransuz gubernatori boshqardi. 1-jahon urushidan soʻng G.da yevropaliklarning banan, ananas, kofe plantatsiyalari paydo boʻla boshladi. Keyinchalik sanoat korxonalari (asosan konchilik sanoati) vujudga keldi. [[Ikkinchi jahon urushi|2-jahon urushidan]] soʻng G.daGvineyada milliy ozodlik harakati avj olib ketdi. 1945—46 y.lardayillarda mamlakatda siyosiy partiyalar, toʻgaraklar tuzildi. Afrika Demokratax Birlashmasining seksiyasi sifatida 1947 y.dayilda tashkil topgan G.Gvineya Demokratik partiyasi mustamlakachilikka qarshi boʻlgan barcha kuchlarni birlashtirish vazifasini oʻz zimmasiga oldi. 1958 y.yil 2 okt. referendumiga muvofiq G.Gvineya mustaqil respublika deb eʼlon qilindi. 1978 y.danyildan 1984 y.gachayilgacha G. Xalq Revolyutsion Respublikasi deb ataldi. 1984 yyil aprelda Gvineya Respublikasi nomini oldi. aprelGvineya 1958 yildan BMT aʼzosi. OʻzR b-n diplomatiya munosabatlarini 1993 yil 24 iyunda oʻrnatgan. Milliy bayrami —2 okt.— Mustaqillik kuni (1958).

G.—Gvineya— kon sanoati nisbatan rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x. ulushi 28%, sanoat ulushi 27,5% (jumladan, kon sanoati ulushi 23,9%)ni tashkil etadi. Mustaqillikka erishgach, G.Gvineya milliy iqtisodiyoti ancha tez oʻsa boshladi. Ajnabiylarga qarashli kompaniyalar, banklar, elektr st-yalar, bir qancha korxonalar davlat ixtiyoriga olindi .

Qishloq xoʻjaligi — G.Gvineya iqtisodiyotining negizi. Mehnatga qobiliyatli aholining 74% q.x.da band. Asosiy q.x. ekinlari — [[Qahva|kofe]], [[banan]], [[ananas]], [[sholi]]; shuningdek oqjoʻxori, makkajoʻxori, tariq, maniok, batat, yer yongʻoq va b.boshqa ekinlar ham ekiladi. Eng muhim texnika ekini — yogʻli palma. Chorvachilik — q.x.da qoloq tarmoq; qoramol, qoʻy va echki boqiladi, baliq ovlanadi. Elektr energiyaning koʻpini GESlar beradi. Yiliga 521 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. G.da gugurt-tamaki va toʻqimachilik k-tlari, gʻisht, mebel, avtomobil va velosiped yigʻish, konserva, yogʻ, sabzavot-meva konservalash, yogʻoch tilish zavodlari bor. T. i. uz.—662 km, avtomobil yoʻllari uz.—28,4 ming km. Muhim avtomagistrali Konakri, Kindia, Kankan, Beyla, Nzerekore sh.lari orqali oʻtadi. Yirik dengiz portlari: Konakri, Kamsar. Mamlakat ichkarisida yuklarning kupi Milo daryosida tashiladi. G. chetga alyuminiy oksidi, kofe, banan, olmos, oltin, boksit, palma yogʻi, ananas, temir ruda chiqaradi. Chetdan asbob-uskuna, q.x. mashinalari, avtomobil, neft mahsulotlari, metall buyumlar, oziq-ovqat va b. oladi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]], [[Fransiya]], [[Germaniya]], [[Ispaniya]], [[Kamerun]] b-n savdo qiladi. Pul birligi — G.Gvineya franki .

Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy muassasalari. G.daGvineyada aholini emlash va kambagʻallarga tibbiy xizmat — bepul. Shifokorlar Konakri politexnika intining tibbiyot f-tida va chet ellarda tayyorlanadi. Mustaqillik eʼlon qilingan paytda katta yoshli aholining 90% savodsiz, odiy oʻquv yurtlari yoʻq edi. 1968 y.dayilda savodsizlikni tugatish milliy boshqarmasi tuzildi, boshlangʻich maktabda milliy tillar oʻqitila boshladi. 7 yoshdan boshlab bolalar uchun 6 y.likyillik majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etildi. Oʻrta maktab 6 y.likyillik. Hunartexnika taʼlimi malakali ishchilar tayyorlaydi. Oliy uquv yurtlari: Konakri politexnika in-ti. Kankan politexnika in-ti, Fulayya q.x. in-ti. I.-t. ishlari [[Konakri]] i.-t. va hujjatlashtirish in-ti, Kindia mikrobiologiya in-ti, Kankan sholi, Kindia meva in-tlari, okeanshunoslik, geliofizika va tropik iqlim sharoitida konstruktiv materiallarni sinash i. t. markazida olib boriladi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekursatuvi. G.daGvineyada bir qancha gaz. va jur.lar nashr etiladi. Yiriklari: "Jur-nal ofisyel de Gine" ("Gvineya rasmiy gazetasi", fransuz tilidagi hukumat xabarnomasi, oyiga 2 marta chiqadi), "Xoroyya" ("Qadr-qimmat", fransuz tilidagi haftalik gaz., 1961 y.danyildan chikadi), "Fonike" (oylik jur., 1974 y.dayilda asos solingan). G. matbuot agentligi 1960 y.dayilda tuzilgan. G.Gvineya radioeshittirish va telekursatuvi xizmati hukumatga qarashli. Milliy telekursatuv 1977 y.yil maydan buyon berib boriladi.

G.Gvineya xalklari folklor namunalariga boy. Yozma adabiyotida qasida tarzida yozilgan dostonlar keng tarqalgan. Tarixiy va diniy mavzulardagi qasidalardan baʼzilari (Muhammad Ali Tyamning "Xoja Umar hayoti", 1935) xalq orasida mashhur.

G.Gvineya adabiyotida yangi poeziya qad. anʼanalar asosida fransuz tilida tarkib topdi. Keyta Fodeba siyosiy mavzudagi "Afrikada tong", "Yarim kecha" (1950) dostonlarini xalq afsonalari asosida yaratgan. Ray Otra (Mamadu Traore) mustamlakachilikka karshi sheʼrlar yezdi ("Ozodlik sari" tuplami). Oʻz ijodini avtobiografik qissa ("Qora bola", 1953) b-n boshlagan Kamara Ley "Qirolning qarashi" modernistik romanini, "Haykal koʻzlari" hikoyasini nashr ettirdi. "Faralako", "Assiatu sentyabrda" romanlarining muallifi E. Sisse mustaqillik uchun kurash gʻoyasini ilgari surgan. A. Fanturening "Tropiklar doirasi" va "Saxel qoʻshinidagi kishi" romanlarida mustamlakachilikdai keyingi voqelik muammolari koʻtarilgan.

G.Gvineya xalqlarining qad. turar joylari yumaloq shaklda qurilib (oʻtovga oʻxshash), tomi qamish b-n yopilgan. 2-jahon urushidan keyingi binolar qurilishida zamonaviy meʼmorlik namunalari yaqqol koʻrindi. Bu binolarda xonalarni quyoshdan saklovchi bugʻot, panjaralardan foydalanilgan. Mustaqillik yillarida Konakrida jamoat va sanoat binolari: politexnika in-ti, stadion, radiomarkaz, bosmaxona va b. qurildi.

G.Gvineya hududidan odam va hayvonlarning haykalchalari, uyma bezakli va buyalgan yogʻoch buyumlar, odamlarning yogʻoch shakllari (afsonaviy hayvon boshli, geometrik shaklli), yogʻoch va suyakdan yasalib turli rangga boʻyalgan niqoblar (diniy marosimlarda kiyilgan) topilgan. Qamishdan buyum yasash (turli rangga boʻyalgan sumka, yelpigʻich, savat va b.), geometrik hoshiyali rangdor matolar tuqish rivojlangan. G.daGvineyada professional sanʼat rivojlanmagan .

Teatr sanʼati qad. Qishloq bayramlarida yuzi va tanalari boʻyalgan, serhasham kiyim va niqoblardagi raqqoslar oʻyini koʻpincha teatr tomoshalariga aylanib ketadi. 1948 y. G. shoiri K. Fodeba Parijda "Afrika baleti" ansamblini tuzdi. Shu asosda "G. Afrika baletlari" tashkil topdi (1958). 1964 y.dayilda "Joliba" millim ansambli tuzildi. Har yili badiiy havaskorlar toʻgaraklarining koʻrigi oʻtkaziladi. Viloyatlarda bahordan kuzgacha drama, folklor, balet, qoʻshiq musobaqalari oʻtkazish odat tusiga kirgan.