Esvatini: Versiyalar orasidagi farq

'''Svazilend''' (Svaziland), Svazilend Qirolligi (Kingdom of Svaziland) — Jan.Janubiy Afrikada joylashgan davlat. Maydoni 17,4 ming km². Aholisi 1,12 mln. kishi (2002). Poytaxti — Mbabane shshahri. Hukumat Mbabane shahrida, Qirol qarorgohi va qonun chiqaruvchi organlar Lobamba shahrida joylashgan.

S.Svazilend — konstututsiyali monarxiya. [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]] boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Mamlakatda qirol tomonidan inʼom qilingan va davlat tuzumi asoslarini mustahkamlaydigan bir qancha konstitutsiyaviy hujjatlar amal qiladi. Davlat boshligʻi — qirol (1986 yildan Msvati III). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament (Majlis palatasi va Senat), ijrochi hokimiyatni qirol tomonidan tayinlanadigan bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Aholisining asosiy qismini bantu tillarida soʻzlashuvchi xalqlar — svazi va zulular, shuningdek, tsongalar tashkil etadi. Qolganlari— yevropalik va afrikaner (bur)lar. Rasmiy til — [[Inglizlar|ingliz]] va svazi tillari. Dindorlarining aksariyati xristian, salkam ‘/3 qismi mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi. Shahar aholisi 34%. Muhim shaharlari: Mbabane, Manzini.

1830y.lar1830 yillar oxirida S.Svazilend xududida yirik svazi qabilalari shakllandi. Keyinchalik ular bilan zulu va boshqa qoʻshni qabilalar oʻrtasida toʻqnashuvlar boʻlib turdi. 1836 y.giyilgi gʻalaba natijasida svazilar mustaqilligi saqlanib qolsi. 30y.lar30 yillar oxirida mamlakat shim.da yangi yerlar qoʻshib olindi va svazi urugʻlari birlashtirildi. 1840y.lar1840 yillar boshida yevropalik mustamlakachilar — inglizlar, burlar, portugallar S.gaSvazilendga koʻz olaytira boshladilar. Burlar, ayniqsa, faol harakat qilib, qirol Msvatidan kattagina yerlarni arzon narxda sotib oddilar. 1894 y.yil mamlakat hududi burlarning Transvaal respublikasi tarkibiga kiritildi. 1899—1902 yillardagi inglizburlar urushidan soʻng Buyuk Britaniya mulki, 1903 yildan esa uning protektorati deb zʼlon qilindi. S. aholisi milliy ozodlik uchun toʻxtovsiz kurashdi. 1920y.lar1920 yillar oxiri — 1930y.lar1930 yillar boshida mahalliy ziyolilarning dastlabki tashkilotlari paydo boʻldi. 50y.lar50 yillar oxiri — 60 yillarda mustamlakachilarga qarshi kurash yanadi kuchaydi. 1963 y.yil Buyuk Britaniya S.gaSvazilendga cheklangan oʻzini oʻzi boshqarish huquqini berdi. 1968 y.yil 6 sent.sentabr kuni SSvazilend Hamdoʻstlik tarkibidagi mustaqil konstitutsiyali monarxiya deb eʼlon qilindi. S.Svazilend — 1968 yildan [[Birlashgan millatlar tashkiloti|BMT]] aʼzosi. Milliy bayrami — 6 sent.sentabr — Mustaqillik kuni (1968).

Ngvane milliy ozodlik kongressi, 1962 y tuzilgan; Imbokodvo milliy harakati, 1964 y.yil asos solingan; S.Svazilend birlashgan fronti, 1962 y.yil tashkil etilgan; S.Svazilend taraqqiyparvar partiyasi, 1960 y.yil tuzilgan. S.Svazilend kasaba uyushmalari federatsiyasi 1980 y.yil tuzilgan.

S.Svazilend — iqtisodiy jihatdan zaif rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 10%, sanoat ulushi 42%, xizmat koʻrsatish sohasi ulushi 48%. Qishloq xoʻjaligida dehqonchilik ustun. Makkajoʻxori, shakarqamish, sitrus mevalar, sholi, oq joʻxori, dukkaklilar, yer yongʻoq, ananas, paxta, tamaki yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol, echki, qoʻy, choʻchqa boqiladi. Oʻrmon xoʻjaligi rivojlangan, yogʻoch tayyorlanadi. Asbest, toshkoʻmir va barit qazib olinadi. Svazilend sanoati qishloq va oʻrmon xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlaydi. Qandshakar, toʻqimachilik, yogʻochsozlik, sellyuloza, meva konservalash, unyorma korxonalari bor. Suyak uni i.ch. fabrikasi, elektr asboblari, mineral oʻgʻit i.ch., televizor yigʻuv z-dlari, bosmaxona barpo etilgan. Hunarmandchilikda sayyohlar uchun esdalik sovgʻalar tayyorlash rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 415 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Transport yoʻli uzunligi 301 km, avtomobil yoʻllari uz. 3,8 ming km. Chetga qandshakar, mineral oʻgʻit, yogʻochtaxta, paxta, sitrus mevalar, ananas, sholi, asbest chiqaradi. Chetdan mashina, uskuna va transport vositalari, neft mahsulotlari oladi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]], [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]], [[Janubiy Afrika Respublikasi|JAR]] bilan savdo qiladi. Pul birligi — lilangeni.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 7 y.yil (6 yoshdan), oʻrta maktabda 5 y.yil (3 y.yil quyi oʻrta va 2 y.yil yuqori oʻrta maktabda oʻqitiladi). Boshlangʻich maktabning kichik sinflarida darslar svazi tilida, yuqori sinflari va oʻrta maktabda ingliz tilida olib boriladi. Oʻrta maktabni bitirganlar universitetga kirish huquqiga ega boʻladilar. Boshlangʻich va toʻliqsiz oʻrta maktab negizida hunartexnika taʼlimi tashkil etilgan (1—3 y.yil). Manzinidagi 2 ta ped. kolleji boshlangʻich maktab va quyi oʻrta maktab uchun oʻqituvchilar tayyorlaydi. 1964 y.yil Kvalusenida (Manzini yaqinida) S. davlat universiteti tashkil etilgan. Manzinida milliy kutubxona (1972), Lobamba shahrida Milliy muzey (1972) va boshqa bor. Ilmiy tadqiqotlar bilan Loufeld (1964 yilda asos solingan), Malkernsdagi qishloq xoʻjaligi (1959), Mpisidagi chorvachilik tajriba st-yalari, shuningdek, Mbabanedagi geol. departamenti shugʻullanadi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. S. da nashr etiladigan asosiy gaz.lar: "Nyus from Svazilend" ("Svazilend yangiliklari", haftanoma), "Svazi nyus" ("Svazi xalqi yangiliklari", haftanoma, 1983 yildan), "Svazilend observer" ("Svazilend kuzatuvchisi", ingliz tilida chikadigan kundalik gaz., 1981 yildan), "Tayme of Svazilend" ("Svazilend vaqti", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1897 yildan), "Tikxatsi Temasvati" (svazi tilida chiqadigan kundalik gaz., 1983 yildan), "Umbiki" ("Reportyor", ingliz va svazi tillarida haftasiga 2 marta chiqadigan gaz., 1968 yildan). Milliy axborot agentligi yoʻq. S. radioeshittirish va axborot xizmati 1966 yilda tuzilgan; xukumat tomonidan nazorat qilinadi. S. televizion korporatsiyam, 1978 y.yil asos solingan.