|
'''Geofizika''' — Yer sharining umumiy fizik xossalarini, uning qattiq, suyuq va havo qatlamlaridagi jarayonlarni oʻrganadigan fanlar majmui. Uchta katta boʻlim: Yer fizikasi, gidrofizika va atmosfera fizikasidan iborat. G.ningGeofizikaning xususiy usullari xilma-xil boʻlib, ular qattiq, suyuq va havo qatlamlarining xususiyatlarini oʻrganish bilan bir-biridan farq qiladi.
G.ningGeofizikaning bevosita Yerni oʻrganish bilan shugʻullanadigan qismi amaliy va umumiy boʻlimlardan iborat. Amaliy G.gaGeofizikaga elektr razvedka, seysmik razvedka, gravimetrik razvedka, magnit-razvedkamagnitrazvedka, radiometriya usullari kiradi; ular foydali qazilma konlarini qidirishga karatilgan. Umumiy G.Geofizika esa Yerning ichki, ustki qatlamlaridagi fizik maydonlar va jarayonlarni oʻrganadi.
Umuman G.ningGeofizikaning ayrim sohalari bilan ilmiy nuqtai nazardan shugʻullanish 16-a.asr oxirlaridan boshlangan. 19-a.asr oʻrtalarida G.Geofizika mustaqil fanga aylandi, 20-a.asr 40—60y.lariga40—60 yillariga kelib izchil sistema sifatida shakllandi. Oʻzbekistonda G.ningGeofizikaning vujudga kelishi 1867-70 y.lardayillarda Toshkentda fizik rasadxona ochilishi bilan boshlandi. Geomagnit oʻlchashlar 1871 y.danyildan marshrutlar boʻylab oʻtkazilgan, 1877 y.danyildan esa muntazam ravishda rasadxonada olib borilgan. 1901 y.dayilda Toshkentda Oʻrta Osiyoda birinchi seysmik stansiya ochildi, 1928 y.dayilda magnit rasadxona tashkil etildi. 1930-40 y.lardayillarda Oʻzbekistan barcha hududlarining magnitometrik va gravimetrik haritalari tuzildi.
Atmosfera fizikasi sohasidagi dastlabki muhim natijalar 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida olindi. Birinchi marta atmosfera sirkulyatsiyasi, siklonlarning taraqqiy etish nazariyalari ishlab chiqildi. 20-a.asr 40-y.lariyillari oʻrtalaridan boshlab G.gaGeofizikaga doyr ishlar kompleks rivojlana boshladi. Gaz va neft chiqishi ehtimoli bor joylar oʻrganildi (Yu. N. Godin, B. P. Lebedev, I. I. Kreynes, M. V. Muxin va b.). Rudaga boy joylarning oʻrganilishi natijasida Buxoro — Xiva hududida, Fargʻona va Surxondaryo vodiylarida qimmatbaho qazilma boylik konlari aniqlandi. 40-y.laryillar oxiridan boshlab chuqur seysmik zondlashning nuqta usulini qoʻllab izlanishlar oʻtkazildi. 50-y.laryillar oxirida uzluksiz profillash tartibidagi chuqur seysmik zondlash usuli ishlab chiqildi va Oʻrta Osiyoning koʻp qismida shu usuldan keng foydalanildi. 50-60-y.laryillar oʻrtalarida neft va gaz konlarini izlash bilan birga chuqur parmalash loyihalari tayyorlandi (B. B. TalVirskiy, I. S. Volvovskiy, A. M. Kolpakov, T. L. Bobojonov, V. V. Rubo va b.boshqa).
Kibernetika fanining taraqqiy etishi, Yer sunʼiy yoʻldoshlarining uchirilishi G.Geofizika fanining jadal rivojlanishiga sabab boʻldi. Geofizik tadqiqotlar geofizik hodisalarni bevosita kuzatishlar natijalariga asoslanib, maxsus asbob va usullardan foydalanib bajariladi. Bunday ishlar gidrometeorologiya stansiya tarmoqlari, G.Geofizika rasadxonalari, magnit rasadxona, Yer sunʼiy yoʻldoshlarini kuzatish punktlari, seysmik stansiyalar va b.da olib boriladi.
60-y.lardanyillardan boshlab G.ningGeofizikaning seysmologik, paleomagnetizm va b.boshqa usullari qoʻllanib, Oʻzbekistonni seysmik xavflilik jihatidan r-nlashtirish, Yer poʻsti qatlamlarini geologik yoshini aniqlash ishlari olib borildi. Natijada geologik, tektonik va b. maʼlumotlarni ham tahlil qilib, Oʻzbekistonning seysmik r-nlashtirilgan haritalari (1966, 1978) tuzildi. Mazkur haritalardan qurilish ishlarida muhim ahamiyatga ega boʻlgan meʼyoriy hujjat sifatida foydalanib kelinmoqda.
1966 y.yil 26 aprelda yuz bergan Toshkent zilzilasidan soʻng G.ningGeofizikaning ayrim usullari Oʻzbekistonda keng miqyosda qoʻllanila boshladi. Jumladan, [[Toshkent]], [[Fargʻona]], Qizilqum geodinamik poligonlari tashkil qilinib, bu joylarda seysmologik, magnitometrik, elektrometrik, gravimetrik usullar bilan zilzilalarni oldindan bilish (prognoz qilish) muammosi boʻyicha izlanishlar olib borildi. Yer poʻstidan tarqaladigan elektromagnit impuls lar va atmosferadagi ionosfera tok qatlamlarining holatini oʻrganish kabi usullar ham oldindan bilish muammosini yechish yoʻlida qoʻllanila boshladi. Ushbu soʻnggi ikki usul zilzilalarni oldindan bilish maqsadida dastlab Oʻzbekistonda qoʻllanildi. G.daGeofizikada bu yoʻnalishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega boʻlgan yangi natijalar olindi. Jumladan, Yer magnit maydonida kuzatilgan oʻzgarishlar orqali 1978 y.yil 2 noyabrdagi Olay, 1982 y.yil 6 maydagi Chimyon, elektromagnit impuls larining oʻzgarishi boʻyicha esa 1976 y.yil 17 maydagi Gazli, seysmik usul yordamida 1984 y.yil 18 fevraldagi Pop zilzilalarining vaqti, joyi va kuchi bashorat qilindi. Bu natijalar shu sohada dunyo miqyosida birinchi marotaba olingan ilmiy-amaliy yutuqlar boʻldi (F. O. Mavlonov, V. I. Ulomov, Q. N. Abdullabekov, S. S. Husamiddinov, S. X. Maksudov va b.). G.ningGeofizikaning seysmologik, elektrometrik, geologik, gidrogeologik usullarning majmui asosida 1966— 98 y.lardayillarda Toshkent, Andijon, Fargʻona, Namangan, Samarkand kabi 20 dan ortiq shahar, yirik sanoat qurilish obʼyektlari uchun mikrorayonlashtirish haritalari yaratildi va xalq xoʻjaligiga qoʻllash uchun joriy etildi.
1970 y.danyildan boshlab Yer poʻsti va yuqori mantiyasini urganishda chuqur seysmik zonalash, seysmologiya, gravimetrik razvedka, elektr razvedka, magnit razvedka usullaridan foydalanildi (Ye. M. Butovskaya, F. X. Zunnunov, V. A. Pak, T. Ye. Ergashev va b.). Zilzilalar, portlash vujudga keltiradigan toʻlqinlarni yalpi qayd qilish usuli bilan Pomir — Himolay xalqaro loyihasi buyicha Italiya, Hindiston, Pokiston olimlari bilan hamkorlikda i.t.ilmiy tadqiqotlar ishlari olib borildi (I. H. Hamroboyev, Ye. M. Butovskaya, T. L. Bobojonov).
Yer poʻstining har xil chuqurliklarida roʻy beradigan fizik, mexanik jarayonlarning tabiati murakkab ekanligi eksperimental G.niGeofizikani tashkil qilish va rivojlantirishga sabab boʻldi. Xususan. togʻ jinslari namunalarining magnit, elektr, toʻlqin oʻtkazish va b. fizik xususiyatlari lab. sharoitida har xil bosim va t-ratemperatura taʼsirida oʻrganildi (M. X. Boqiyev, S. X. Maqsudov va b.boshqa). Olingan natijalar kuchli zilzilalar tabiatini aniqlash, ularning tayyorlanish jarayoni nazariyasini yaratish va zilzilalarning magnit, elektr, elektromagnit maydonlarda paydo boʻlgan darakchilarini tahlil qilishda foydalanildi.
Oʻzbekistonda G.gaGeofizikaga doir i.t.ilmiy tadqiqotlar ishlari OʻzROʻzbekiston Geologiya va mineral resurslar qoʻmitasi, Gidrometeorologiya bosh boshqarmasi, Geodeziya, haritagrafiya va kadastrlar boshqarmasi, "Oʻzbekneftegaz" xolding korloratsiyasi, Oʻzbekiston FA Geologiya va geofizika va Seysmologiya institutlari, [[Mirzo Ulugʻbek]] nomidagi Oʻzbekistan milliy universiteti, Beruniy nomidagi Toshkent davlat texnika universitetida olib boriladi.
Sobitjon Maqsudov, Husan Otaboyev.
== Adabiyotlar ==
* Maqsudov, Sobitjon va Otaboyev, Husan. [[OʻzME]]. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20G%20harfi.pdf G-harfi, 218]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
{{stub}} {{no iwiki}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
|
