Gvatemala: Versiyalar orasidagi farq

'''Gvatemala''' (Guatemala), Gvatemala Respublikasi (República de Guatemala) — Markaziy Amerikaning shim.gʻarbidagi davlat. Mayd.Maydon 108,9 ming km{{sup|2}}. Aholisi 11,5 mln. kishi (1999). Poytaxti — Gvatemala shshahri. Maʼmuriy jihatdan 22 departamentga boʻlinadi.

G.Gvatemala — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986 y.yil 14 yanvarda kuchga kirgan, 1994 y.dayilda oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, umumiy ovoz berish yoʻli b-nbilan 4 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — bir palatali Milliy kongress. Ijroiya hokimiyatni Prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

G.Gvatemala hududining yarmidan koʻp qismi 1000–3000 m balandlikdagi togʻlik boʻlib, jan.da qator vulkanlar (Taxumulko — 4217 m, Akatenango — 3975 m va b.boshqa) eni 40–60 km dan oshmaydigan pasttekislikka tutashib ketadi. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Foydali qazilmalari: polimetallar, oltin, kumush, neft, xromit va marganes rudalari. Iqlimi — subekvatorial, passatmusson. Oʻrtacha t-ra: pasttekisliklarda 23—27", togʻ oralaridagi platolarda 15—20°. Yillik yogʻin: togʻlarning shim.sharqiy yon bagʻirlarida 3500 mm gacha, jan.-gʻarbiy yon bagʻirlarida 2000 mm gacha, payettekisliklar va ichki botiklarda 500–1000 mm. Motagua, Polochik daryolarida kema qatnaydi. Isabel kuli bor. Hududining 60% ga yaqini doimiy yashil tropik oʻrmonlar b-nbilan qoplangan, togʻlikning ichki qismlarida qaragʻaydub oʻrmonlari, jan.da barg tashlovchi oʻrmonlar, savannalar va butazorlar bor. Oʻrmonlarda qimmatbaho yogʻoch, kauchuk beradigan daraxt koʻp. Milliy bogʻlari — Tikal, Rio-Dulse, Atitlan va bboshqa.

Asosan ispan-indeys duragaylari (ladinolar) boʻlib, ular gvatemallar millatining oʻzagini tashkil etadi. Qolganlari kiche, kakchikel, mame, kekchi va b.boshqa elatlardan iborat. Shahar aholisi — 38,4%. Rasmiy tili — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar — katoliklar.

Mil. av. 2-ming yillikkacha G.Gvatemala hududida yashagan indeys qabilalari dehqonchilik va ovchilik b-nbilan shugʻullangan. Mil. boʻsagʻasida paydo boʻlgan shaharlarda mayya madaniyati vujudga keldi. 1523 y.yil ispanlar G.niGvatemalani bosib oldi, koʻpgina mahalliy qabilalarni qirib tashlab, Ispaniya mustamlakasiga aylantirdi. 1560 y.dayilda G.Gvatemala general-kapitanligi tashkil etildi. 1821 y.yil, Ameri-kadagiAmerikadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urushi davomida (1810—26) mamlakat mustaqillikka erishdi. 1824 y.dayilda qulchilik bekor qilindi. 1823 y.yil 1 iyulda poytaxti Gvatemala sh. boʻlgan Markaziy Amerika birlashgan viloyatlari nomli federativ respublika tuzildi. 1839 y.yil Markaziy Amerika federatsiyasi parchalanib, G.Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Salvador va Kostarika davlatlari ajralib chiqdi. l-jahon urushida G.Gvatemala Antanta tarafida boʻldi. 1898-1920 va 1931-44 y.laryillar mamlakatda diktatorlik tuzumi hukmronlik qidsi. Prezident X. Arbens Gusman hukumati (1951—54) bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga intildi, lekin harbiy fitna natijasida agʻdarildi. 1954—65 va 1970—85 y.lardayillarda ham turli harbiy guruxdar tomonidan toʻntarishlar uyushtirildi. 1985 y.danyildan fuqarolar hukumati hokimiyat tepasiga chiqdi. G.Gvatemala 1945 y.danyildan — BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 15 sent. — Mustaqillik kuni (1821).

Snyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Milliy avangard partiyasi; Institutsion-demokratik partiya, 1965 y.yil tuzilgan; G.Gvatemala mehnat partiyasi, 1949 y.yil tuzilgan; G.Gvatemala xristian-demokratik partiyasi, 1968 y.dayilda asos solingan; G.Gvatemala respublikachilar fronti, 1994 y.tuzilganyiltuzilgan; Milliy ozodlik harakati partiyasi, 1960 y.yil tuzilgan. G.Gvatemala kasaba uyushma muxtor federatsiyasi, 1957 y.yil tuzilgan; Kasaba uyushma birligi milliy qoʻmi-tasi, 1976 y.dayilda asos solingan; Kasaba uyushmalari milliy fronti, 1968 y.yil tashkil etilgan; Mehnatkashlar milliy kasaba uyushma markazi, 1972 y.yil tuzilgan; G.Gvatemala kasaba uyushma kengashi, 1955 y.dayilda asos solingan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi .

G.Gvatemala — qoloq agrar mamlakat, iktisodiyoti tropik oʻsimlik mahsulotlarini eksport qilishga ixtisoslashgan. Yalpi ichki mahsulotda q. x., oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 26%, sanoatning ulushi 15%. Mamlakat aholisining 2,5% ekinzorlarning 85% ga egalik qiladi. Asosiy ekini kofe, paxta, shakarqamish, banan; shuningdek abaku, efir moyli ekinlar, tamaki ham yetishtiriladi. Asosiy oziqovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kartoshka, loviya, sabzavot. Chorvachilik 2darajali ahamiyatga ega. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Qimmatbaho yogʻoch (balsa, bakaut va b.boshqa) turlari, chikle smolasi tayyorlanadi. Sanoati zaif rivojlangan. Rux, volfram, surma, qoʻrgʻoshin, nikel, simob, kumush, oz miqdorda neft (mamlakat ehtiyojining 25%) qazib olinadi. Oziq-ovqat, koʻnchilik, toʻqimachilik, neft kimyosi, binokorlik materiallari korxonalari bor. 2,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Eskuintle va Puerto-Barrios yaqinidagi neft mahsulotlari zavodlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Hunarmandchilik rivojlangan. T.y.Temir uz.yoʻl uzunligi — 819 km, avtomobil yoʻllari uz.uzunligi — 17,3 ming km. Panamerika avtoyoʻli G.Gvatemala orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Puerto-Barrios, San-Xose, Champeriko. Gvatemala sh.da xal-qaro aeroport bor. G.Gvatemala chetga kofe, paxta, banan, qand-shakar, goʻsht, yogʻoch, binokorlik materiallari va b.boshqa chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, avtomobillar, asbob-uskuna, neft keltiriladi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari, Yaponiya, Meksika b-nbilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — ketsal .

Maorifi, ilmiy va madaniy muassasalari. Boshlangʻich maktablar huzurida bolalar bogʻchalari va maktabgacha tarbiya boʻlimlari bor. Boshlangich taʼlim 6 y.likyillik (qishloq joylarda 3 y.likyillik), oʻrta maktablar 5 y.likyillik; hunar-texnika maktablari ham bor. 5 universitetda mutaxassislar tayyorlanadi. Kolonial muzeyda rasmlar, haykaltaroshlik asarlari, Santyago muzeyida qurol-yarogʻ, mebel, sanʼat asarlari, Qad. kitob muzeyida tarixiy va badiiy asarlar, Chichikastenango muzeyida mayyakiche madaniy obidalari, Milliy tarix va nafis sanʼat muzeyida rassomlik, haykaltaroshlik, gravyura buyumlari, qad. tangalar, Arxeologiya va etn. muzeyida mayya madaniyati yodgorliklari saqlanadi. Gvatemala sh.da Milliy kutubxona mavjud. I.Ilmiy t.tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlari ilmiy va texnika tadqiqotlari milliy kengashi va FA orqali muvofiqlashtirib boriladi. I.Ilmiy t.tadqiqotlar markazlari: Atom energiyasi in-tiinstituti, Elektrlashtirish in-tiinstituti, Antropologiya va tarix in-tiinstituti, Geogr.Geografiya in-tiinstituti, Meteorologiya va seysmologiya in-tiinstituti, rasadxona, Tibbiyot, fizika va tabiiy FA, Mayyakiche tili akademiyasi va b.boshqa

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. G.daGvatemalada bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Yiriklari: "Diario de Sentroamerika" ("Markaziy Amerika gazetasi", 1880 y.danyildan), "Imparsial" ("Xolis", kundalik kechki gaz., 1922 y.danyildan), "Nason" ("Millat", kundalik gaz., 1969 y.danyildan), "Ora" ("Soat", kundalik kechki gaz., 1944 y.danyildan), "Prensa libre" ("Erkin matbuot", kundalik gaz., 1951 y.danyildan). Milliy radioeshittirish va telekoʻrsatuv bosh boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, u 1931 y.yil tashkil etilgan. Mamlakatdagi radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni nazorat qiladi. "Voye de Guatemala" ("Gvatemala ovozi") hukumat radio st-yasi, bir qancha tijorat telestyalari mavjud.

Adabiyoti asosan ispan tilida. Mayya qabilalarining qad. madaniyatini, shu jumladan yuksak darajada rivojlangan adabiyotini mustamlakachilar yoʻq qilib yuborgan. Bir necha yodgorliklargina saqlanib qolgan. Ispaniya hukmronligi yillarida G.Gvatemala adabiyoti taqlidiy tusda boʻlgan. 18-a.daginaasrdagina haqiqiy adabiy asarlar yaratildi (A. Pas-i-Salgado, R. Landivar kabi yozuvchilar). Mustaqillikka erishilgach, adabiyoti romantik yoʻnalishdan bordi. 19-a.asr oxirlarida realistik roman paydo boʻldi. 20-a.asr boshlaridagi adabiy jarayonda modernizm oqimi hukmronlik qiddi. 19-a.asr — 20-a.asr birinchi yarmida R. A. Salasar, E. Martines Sobral, M. Soto Xoll, F. Kalderon Avila, R. Alevalo Martines kabi realist yozuvchilar ijod qilishdi. 1944—54 y.yil inqilobidan soʻng M. A. Asturias, L. Kordosa-i-Aragon, R. Leyva, O. R. Gonsales, U. Alvarado va b.boshqa mashhur boʻldi .

3— 9-a.lardaasrlarda G.Gvatemala hududida mayya indeyslarining madaniyati va sanʼati gullab yashnagan. Tikal, Kaminaliuyu, Kirigua markazlarida oʻsha davrga mansub piramida yoki minora shaklidagi poydevorga qurilgan ibodatxonalar, saroylar, ehromlar, boʻrtma tasvirli toshlar saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli uylardan tashkil topgan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar (Antigua, Chichikastenango) barpo etildi. Qalin devorli azim binolar qurilib, barokko uslubiga xos ganchkorlik va oʻymakorlik naqshlari b-nbilan bezatildi. Teatr, prezident saroyi, hukumat saroyi va b.boshqa shular jumlasiga kiradi. Keyingi yillarda zamonaviy binolar qad koʻtardi.

Tasviriy sanʼatida xal k, ijodi anʼanalari davom etib kelmokda (qizil, oq va qora gazlamalardagi geometrik naqshlar, roʻmol va sholchalardagi odam, hayvon tasvirlari va har xil naqshlar, loy va sopol idishlarga ishlangan turli bezaklar va b.boshqa). Rassomlik sanʼati liniy anʼanalar taʼsirida rivojlandi. 19—20-a.lardaasrlarda indeyslarning turmush manzaralari tasvirlangan asarlar yaratildi (rassomlar A. Galves Suares, T. Fonseka, R. Laso, haykaltaroshlar X. Urruela, R. Galeotti Torres va b.boshqa). G.daGvatemalada toʻquvchilik, kashtachilik, kulolchilik, palma bargidan turli buyumlar yasash kabi badiiy hunarmandchilik keng tarqalgan. Gvatemala sh.dashahrida milliy nafis sanʼat maktabi, Kesaltenangoda mahalliy nafis sanʼat maktabi mavjud.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>