Gonduras: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
kTahrir izohi yoʻq
Qator 2:
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Gonduras''' (Honduras), Gonduras Respublikasi (República de Honduras) — Markaziy Amerikadagi, davlat. Shim. danShimolidan Karib dengizi, jan.-gʻarbdanjanubigʻarbdan Tinch okeanning Fonseka qoʻltigʻi oʻrab turadi. Mayd. 112088&nbsp;km{{sup|2}}. Axrlisi 6,2 mln. kishi (1999). Poytaxti — [[Tegusigalpa]] shshahri. Maʼmuriy jihatdan 18 departamentga, departamentlar okruglarga, okruglar munitsipiyalarga boʻlinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
Gondurus—respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1965 y.yil 5 iyunda qabul qilingan; 1981 va 1982 y.lardayillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat va hukumat boshligʻi—prezident. U umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish orqali ovozlarning oddiy koʻpchiligi b-nbilan 4 y.yil muddatga saylanadi (ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas). Qonun chiqaruvchi hokimiyati bir palatali parlament — Milliy assambleya.
 
== Tabiati ==
Sohili anchagina parchalangan. Karib dengizi gʻarbiy qirgʻogʻi boʻylab kambar, sharqiy qirgʻogʻi boʻylab kengroq (80&nbsp;km gacha) pasttekislik, shim.-sharqishimolisharqi boʻylab esa botqoq pasttekislik (Moskit sohili) bor. G.Gonduras hududining 2/3 qismi 2865 m balandlikkacha boʻlgan togʻliklardan iborat boʻlib, koʻpgina daryolarning vodiylari alohida massivlarni hosil qiladi. Foydali qazilmalardan kumush, oltin, rangli metallar va temir rudalari, surma, boksit bor. Iqlimi tropik passat, pasttekislik va vodiylarda issiq (yanv.ning oʻrtacha t-rasi 22—26°), togʻliklarda esa iliq (10—24°). Togʻlarning shamolga roʻpara yon bagʻirlarida yillik yogʻin 3000–5000&nbsp;mm, jan.dagijanubidagi vodiylarda qurgʻoqchil. Yirik daryolari — Ulua, Aguan, Patuka, Koko. Shim. daShimolida togʻlaterit, aksari ferralit tuprokli yerlarda 600–700 m balandlikkacha doimiy yashil sernam tropik oʻrmonlar, undan yuqorida dub, qaragʻay oʻrmonlari (hududining 63%) va savannalar bor. Jan.dagi togʻ-qizil tuprokli yerlarda sernam oʻrmonlar, vodiylarda kserofit butalar oʻsadi. Milliy bogʻlari: La-Tigra, Rio-Plateno.
 
Aholisining 90% ispan-indeys duragaylari, 6% indeyslar, 2% negrlar, 2% Yevropa mamlakatlaridan kelib Qolganlar. Rasmiy til — ispan tili. Shahar aholisi — 41,1%. Asosiy din — katolik dini. Yirik shaharlari: Tegusigalpa, San-Pedro-Sula, La-Seyba.
 
== Tarixi ==
Qadim zamonlarda G.Gonduras hududida indeys qabilalari yashagan. 16-a.asr gacha G.Gonduras hududi Igueras yoki Ibueras deb atalgan. G. niGondurasni 1502 y.yil X. Kolumb ochgan. 1524 y.danyildan uni ispanlar bosib olishga kirishdi va 1525 y.dayilda toʻla-toʻkis oʻziga boʻysundirdi. 16-a.asr oʻrtalarida G.Gonduras [[Gvatemala]] general-kapitanligi tarkibiga kiritildi. Mahalliy xalq ispan zamindorlari va kon egalari tomonidan qattiq jabr-zulmga duchor boʻldi. Ogʻir mehnatga bardosh bera olmay qirilib ketgan indeyslar oʻrni Afrikadan keltirilgan qul negrlar b-nbilan toʻldirilgan. G.Gonduras xalqi 1821 y.yil 15 sent.da mustaqillikka erishdi. 1823—38 y.lardayillarda Markaziy Amerika Qoʻshma viloyatlari tarkibida boʻldi. 1824 y.dayilda qullik bekor qilindi. 1839 y.yil G.Gonduras respublikasining birinchi konstitutsiyasi qabul qilingan. Bu paytda chet el, ayniqsa, [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]] va [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]] kapitali G.Gonduras iqtisodiyotiga kira boshladi. G.Gonduras xalqining ogʻir mehnat sharoitiga qarshi koʻtargan gʻalayonlari (1905, 1907, 1911, 1912), xalq koʻzgʻolonlari AQSH qoʻshinlari tomonidan bostirildi. 1929—33 y.lardagiyillardagi iktisodiy tanglik xalq ahvolini yanada ogʻirlashtirdi. Natijada 1931—32 y.lardayillarda bir necha marta xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtdi. 20-a.asr boshlaridan 80-y.laryillar oxirigacha G.daGondurasda diktatorlik rejimlari va harbiy xuntalar hukmroshshk qildi. Nihoyat, 1997 y.yil 30 noyabrda boʻlib oʻtgan saylovda oʻrta va mayda ishbilarmonlarning G.Gonduras liberal partiyasi rahbari Karlos Roberto Flores Fakusse gʻalaba qozondi va G.Gonduras prezidenta etib saylandi; 1998 y.yil 27 yanvarda vazifasini bajarishga kirishdi. Milliy bayrami — 15 sent.— Mustaqillik kuni (1821).
 
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
G.Gonduras liberal partiyasi, 1891 y.dayilda tuzilgan; G.Gonduras milliy partiyasi, 1891 y.dayilda asos solingan; Yangilanish va milliy birlik partiyasi, 1978 y.dayilda tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1977 y.dayilda tashkil etilgan; G.Gonduras kommunistik partiyasi, 1954 y.dayilda tuzilgan. G.Gonduras mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1964 y.dayilda tashkil etilgan; G.Gonduras dehqonlar milliy uyushmasi, 1962 y.dayilda asos solingan; G.Gonduras mehnatkashlari birlashgan federatsiyasi, 1981 y.dayilda tuzilgan; G.Gonduras erkin kasaba uyushmalari markaziy federatsiyasi, 1957 y.dayilda tuzilgan.
 
== Xoʻjaligi ==
G.—Gonduras— Lotin Amerikasidagi qoloq agrar mamlakatlardan biri. Iqtisodiyotining asosi — q.xqishloq xoʻjaligi. Iktisodiy faol aholining yarmidan koʻprogʻi q. x.qishloq daxoʻjaligida band. Yalpi ichki mahsulotning 23% ini qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik, 19% ini sanoat beradi. Asosiy ekinlari: banan, kofe, [[tamaki]], [[shakarqamish]], [[sholi]], [[paxta]], makkajoʻxori, loviya, tariq. Yaylov chorvachiligi rivojlangan: qoramol, choʻchqa, qoʻy, yilqi boqiladi. Tropik daraxt yogʻochlari tayyorlanadi. Baliq ovlanadi, Fonseka qoʻltigʻidan krevetka tutiladi. Sanoati zaif rivojlangan va mayda konchilik korxonalaridan iborat. Kumush, qoʻrgʻoshinrux rudalari, oltin qazib olinadi. Bir yilda oʻrtacha 1,1 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, neftni qayta ishlash, sellyuloza-qogʻoz korxonalari ham bor. T.y.larningTemir yoʻllarning uz. — 996&nbsp;km, avtomobil yoʻllari uz.— 14,2 ming km. Tegusigalpa va San-Pedro-Sulada xalqaro aeroportlar bor. G.Gonduras chetga [[banan]], [[Qahva|kofe]], [[yogʻoch]], dengiz mahsulotlari, qand-shakar, [[qalay]], [[rux]], kumush chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, oziq-ovqat, keng isteʼmol mollari, kimyo sanoati mahsulotlari, yoqilgʻi, oʻgʻit keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Germaniya, Yaponiya. Pul birligi — lempira.
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
7 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Boshlangʻich maktabda ham, oʻrta maktabda ham oʻqish muddati — 6 yyil. Q.Qishloq h.xoʻjaligi, texnika va tijorat maktablari bor. Tegusigalpa milliy universiteti, G.Gonduras akademiyasi, geogr.[[geografiya]] va tarix akademiyasi, geogr. milliy in-ti, antropologiya va tarix in-tiinstituti, bir qancha ilmiy jamiyatlar, Milliy kutubxona, universitet kutubxonasi, Tegusigalpada milliy muzey mavjud.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. G.daGondurasda bir necha gaz. va jur,lar, jumladan, "Gaseta" (kundalik gaz., 1830 y.danyildan), "Prensa" ("Matbuot", kundalik gaz., 1964 y.danyildan), "Tribuna" ("Minbar", kundalik gaz., 1977 y.danyildan), "Tyempo" ("Vaqt", kundalik gaz., 1970 y.danyildan) gaz.larigazetalari, "Komersio" ("Savdo", 1970 y.danyildan) jur. chiqadi. G.Gonduras milliy radiosi 1976 y.yil, telekompaniyasi 1959 y.yil tijorat kompaniyasi tarzida tuzilgan.
 
Adabiyoti mustaqillik eʼlon qilingandan soʻng ispan tilida rivojlana boshladi. 19-a.asr shoirlari X. T. Reyes, T. Agilus, X. Sisneros va b. ispan mumtoz adabiyoti namunalariga ergashdilar. G.Gonduras adabiyotidagi birinchi roman — "Anxelina"ni K. Gutyerros 1898 y.dayilda yaratdi. 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida atoqli adib F. Tursios modernizm ruhida roman va sheʼrlar yezdi. Shoir A. Gilyen Sela ijtimoiy muammolarni qalamga oldi, shoir va yozuvchi R. E. Valye vatanparvarlik mavzularida ijod qildi. [[Ikkinchi jahon urushi|2-jahon urushidan]] keyin K. Barrera, X. Karkamo sheʼrlarida, K. Isagirre, R. Amador romanlarida ijtimoiy norozilik ohanglari yangradi.
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
G.daGondurasda 16-a.danasrdan reja asosida shaharlar (Komayagua, Tegusigalpa) qurila boshladi, uylar bir qavatli boʻlib, 20-a.asr oʻrtalaridagina ayrimlari zamonaviy uslubda qurildi. 19-a.asr oxirlari va 20-a.asr boshlarida tarixiy, turmush koʻrinishlari mavzularida manzara, portret ishlovchi mahalliy rassomlar yetishdi (P. S. Syera, K. Suniga Figeroa). M. A. Ruis, X. A. Velaskes kabi rassomlar xalq hayotini, G.Gonduras shahar va qishloqlari qiyofasini realistik aks ettirdilar. Yirik realist rassom A. Kanales oʻz asarlarida ishchi va dehqonlar hayotining mashaqqat va fojialarini yorqin koʻrsatib berdi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->