Portugaliya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k removed Category:Davlatlar using HotCat |
kTahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Portugal info}}
'''Portugaliya''' (Portugal), Portugaliya Respublikasi (República Portuguesa) — Yevropaning jan. -gʻarbida, Pirenei
== Davlat tuzumi ==
== Tabiati ==
Atlantika okeani sohillari payettekislik, qumli, kam parchalangan.
Aholisining 99% — portugallar; ispanlar va boshqalarlar ham yashaydi. Rasmiy tillar — portugal va mirandes tillari. Shahar aholisi 35% ga yaqin. Dindorlari — katoliklar. Yirik shaharlari: Lissabon, Portu, Amadora.
Qator 13:
P. hududida paleolit davrida manzilgoxlar boʻlgan. Miloddan avvalgi 4—3-asr lardan bu yerda luzitanlar yashagan. Miloddan avvalgi 1-asr oxirida Kdd. Rim ixtiyoriga utib, uning Luzitaniya viloyati boʻlib qoldi. Milodiy 5-asr 1yarmidan svevlar, 6-asr 2yar-midan vestgotlar hukmronlik qildi. 713—18 yillarda P. hududini arablar va barbar (mavr)lar bosib olib, Arab xalifaligi tarkibiga qushdi. Ozodlik kurashi (Rekonkista) natijasida mamlakat 1249—50 yillarda arablar istib-dodidan butunlay qutuldi, portugal millati tarkib topdi, Portugaliya davlati vujudga keldi. P.ning geografik oʻrni qulay boʻlganligi tufayli savdosotiq va hunarmandchilik rivojlandi, shaharlar tez usdi. Qirollik hokimiyati kuchayib, uzga mamlakatlarni bosib ola boshladi. Afrika va Osiyodagi bir qancha hududlarni mustamlakaga aylantirdi. 1500 yildan Braziliyani egallashga kirishdi. 16-asrning 1yarmi P. imperiyasi ravnaq topgan davr buldi. Ammo juda katta boylikni qoʻlga kiritib olgan maranlar (xristianlikni qabul qilgan yahudiylar)ning chet ellarga ketib qolishi sababli P. iqtisodiyoti tushkunlikka uchray boshladi. 1581—1640 yillarda P. Ispaniya hukmronligida buldi. 18-asr boshida P. iqtisodiy va siyosiy jihatdan Angliyaga butunlay karam bulib qoldi. 1750 yildan mamlakatda "maʼrifiy absolyutizm" ruhidagi islohotlar tufayli bir muncha iqtisodiy va siyosiy jonlanish boshlangan bulsa ham, 1777 yildan key-in bu isloxrtlar bekor qilindi. 1807 yilda Napoleon 1 qoʻshinlari P.ni bosib oldi. 1811 yilda fransuz bosqinchilari haydab chiqarildi, biroq mamlakat 1820 yilgacha ingliz bosqinchilari zulmi ostida qoldi. 1820 yil P. inqilo-bidan soʻng islohotlar utkazildi. 1821 yil taʼsis korteslari qabul qilgan liberal konstitutsiya zamindorlarning imtiyozlari va inkvizitsiyani bekor qildi. Sanoat korxonalari, jumladan, toʻqimachilik f-kalari barpo etildi, 1853 yildat.y. ishga tushirildi. Ammo P. 20-asr boshlarida ham qoloq mamlakatligicha qolaverdi.
1926 yil 28 mayda hokimiyatni fashistlar egalladi. 1911 yil konstitutsiyasi bekor qilindi, parlament tarqatib yuborildi. 1932 yil davlat toʻntarishi boʻlib, A. di Oliveyra Salazar butun hokimiyatni koʻlga oldi. 1933 yil "yangi davlat" konstitutsiyasi joriy qili-nib, unda fashistik diktatura krnunlashtirildi. Barcha muxolifat partiyalar faoliyati man qilindi. Mustamlakalarda ham siyosiy zulm kuchaytirildi. 2-jahon urushida P. betaraf turdi. Urushdan keyin mamlakatda demokra-tik harakat kuchaydi. Mustamlakalarda ozodlik harakati avj oldi. Mustamla-kachilik urushi P. iqtisodiyotini juda zaiflashtirib quydi. Mamlakatda, hatto armiya safida ham norozilik kay-fiyati tarkaldi. 1974 yil 25
Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Xalq monarxiyachi partiyasi, 1974 yil tuzilgan; Xalq partiyasi, 1995 yil tashkil etilgan;
== Xoʻjaligi va Sanoati ==
20-asr oxirlarida sanoatda mehnatga layoqatli aholining 33% ishladi va yalpi milliy mahsulotning 40% dan koʻprogʻini ishlab chiqardi. Temir, volfram, mis, uran, qalay rudalari, kumir, oltin, kumush qazib chiqariladi, dengiz suvidan tuz ajra-tib olinadi. Mayda metallurgiya korxonalarida va Lissabon yaqinidagi Seyshal shahridagi z-dda metall eritiladi. Sanoat ishlab chiqarish qiymatining salkam 30% mashinasozlik va metall ishlash korxonalari ulushiga toʻgʻri keladi. Kemasozlik, avtomobil yigʻuv, velosiped, mototsikl, motorlar, ayrim turdagi stanoklar, roʻzgʻor mashinalari, elektrotexnika va radioelektronika asbob-uskunalari ishlab chiqarish rivojlangan. Kime va neft kimyosi korxonalarida oltingugurt kislotasi, mineral ugʻit, sintetik tola va plastmassa ishlab chiqariladi. Toʻqimachilik (ip va jun gazlama toʻqish), tikuvchilik, ozik,-ovqat (zaytun yogʻi, baliq konservalari, vino ishlab chiqarish) sanoati azaldan eksport uchun ishlaydi. Sement, chinni, oyna va sopol ishlab chiqarish korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 30 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi (asosan, GESlarda). Asosiy sanoat markazlari: Lissabon, Portu, Setubal, Barreyru, Braga.
Qator 26 ⟶ 25:
== Tashqi savdosi ==
== Tibbiy xizmati ==
Davlatga karashli kasalxonalar bilan birga xususiy shifoxonalar ham bor. 3 universitetning tibbiyot f-tlarida vrachlar tayyorlanadi. Kuror-tlari orasida balneologiya sihatgoqlari koʻp.
== Maorifi, madaniymaʼrifiy va ilmiy muassasalari ==
== Matbuoti, radioeshittirishi va telekursa guvi ==
== Adabiyoti ==
Adabiyotiga boy portugal folklori asos boʻlgan, uning 11-asrga oid namunalari bizgacha yetib kelgan. 13—15-asr larga mansub ritsarlik lirikasi namunalari ilk adabiy yodgorliklardir. 15-asr boshlaridan tarixiy xronikalar yaratildi, ularda tarixiy vokealar afsona va rivoyatlar bilan qoʻshib tasvirlandi. 15-asr oxirlaridan Uygʻonish davri adabiyoti maydonga chiqa boshladi. 16-asr oʻrtalaridagi iktisodiy va siyosiy tanglik oqiba-tida adabiyot ham inqirozga yuz tutdi. 18-asr oʻrtalaridan adabiyotga maʼrifat-parvarlik gʻoyalari kirib keldi. 19-asrning 30-yillarida romantizm rivoj topdi. 50—60 yillarda esa zamonaviy mavzularga eʼtibor kuchaydi. A. di Kental (1842—91) sheʼriyati, J. Dinishe (1839-71), J.M. Esadi Keyrush (1843-1900) romanlari, A.Enish (1848—1901) pyesalari voqea va hodisalarni haqqoniy aks ettirdi. 20-asr P. adabiyotida dekadentlik tamoyillari hukmron boʻldi. 1926 yil fashizm diktaturasi oʻrna-tilishi umidsizlik kayfiyatini kuchay-tirdi. 1974 yil bu diktatura barham top-gach, erkin adabiyotning vujudga kelishiga imkon yaratildi. Ilgʻor adiblar yangi, demokratik madaniyat barpo etishda faol katnasha boshladilar.
== Meʼmorligi ==
== Tasviriy sanʼati ==
Qator 46 ⟶ 48:
== Kinosi ==
1896 yildan ayrim kino-filmlar suratga olina boshladi. 1909 yil "Portugaliya-film" firmasi tashkil qilindi. 20-yillarda mashhur portugal
== Oʻzbekiston — Portugaliya munosabatlari ==
|