Italiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k removed Category:Davlatlar; added Category:Italiya using HotCat |
kTahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Italiya_info}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Italiya''' (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) — Yevropa
== Davlat tuzumi ==
== Tabiati ==
Mamlakatning qirgʻoq chizigʻi (7,5 ming km) Apennin ya.o.ning jan.da pasti-baland boʻlsa, boshqa qismida deyarli tekis. Hududining 4/5 qismi togʻ va qirlardan iborat.
Iqlimi Oʻrta dengizga xos subtropik, Padan tekisligida moʻʼtadilroq. Alp toglari shim.dan keladigan so-vuq shamolni toʻsib turadi. Yozi issiq va quruq. Iyulning oʻrtacha t-rasi togʻ etaklari va tekisliklarda 20—28°, baʼzan issiq shamol esganda 40—45° ga koʻtariladi. Yanv.ning oʻrtacha t-rasi Alp togʻlari etaklari va Padan tekisligida 0°, Apennin ya.o. va orollarda 1 — 12°. Sharqiy Alp va Shim. Apennin toglari
Eng yirik daryosi — Po va uning irmoqlarida kema qatnaydi. Daryolar
Alp togʻlarining 1800 m balandlikkacha boʻlgan qoʻngʻir-oʻrmon tuproqli yon bagʻrida keng bargli va igna bargli oʻrmonlar, undan yuqoridagi togʻ-oʻtloqi tuproqlarda butazorlar, subalp va alp oʻtloklari bor. Apennin ya.o., Sitsiliya va Sardiniya o.larida (tuprogʻi jigarrang) 500–600 m balandlikda doim yashil tosh dub va poʻkak dublari, piniya, halab qaragʻaylari, butalar usadi. 1500 m balandlikkacha jigarrang va qoʻngʻir togʻ tuproqli yerlarda dub, qora qayin va kashtan oʻrmonlari, 2000 m dan balandda igna bargli, keng bargli oʻrmonlar, togʻ tepalarida subalp oʻtloklari bor.
Aholisining 98% dan koʻprogʻi italyanlar; qolgan qismi retoromanlar, tirollar, fransuzlar, sloven va xorvatlar, shuningdek, albanlar, katalonlar va b. Rasmiy tili — italyan tili. Asosiy din — katolik dini. Aholining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: [[Rim]], Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo.
== Tarixi ==
Mil. 3-
11-
13-
Shim. va Oʻrta
1848—49 yillarda inqilob sodir boʻldi. Fransiya, Avstriya hamda I. zamindorlari til biriktirib, inqilobni bostirdi, oldingi tartiblarni tikladi. 1860 yil may oyida J. Garibaldi uyushtirgan harbiy yurish
Trir shahri devorlarining shi-moliy darvozasi (qurilish 180 yilda boshlangan, ammo nihryasiga yetmagan).
== Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari ==
"Olgʻa, Italiya" partiyasi, 1993 yil siyosiy uyushma sifatida tuzilgan, 1996 yil partiyaga aylantirilgan;
== Xoʻjaligi ==
Sanoatida ogʻir sanoat ustun. Jumladan, mashinasozlik, metallurgiya, avtomobilsozlik, toʻqimachilik, elektroenergetika, neftni kayta ishlash, neft kimyosi rivojlangan. Sanoat mahsulotining anchagina qismi eksport qilinadi.
Qishloq xoʻjal i gi ning yetakchi tarmoklari — dehqonchilik (58%) va chorvachilik (42%). Unumdor yerlarning 34,3% (19,6 mln. gektar) haydalib, ekin ekiladi, 11% bogʻ, tokzor va zay-tunzor, 19,2% maysazor va yaylov. Asosiy don ekinlari — bugʻdoy, makka-joʻxori, suli, arpa, sholi. Qand lav-lagi, uzum, zaytun, sitrus mevalar va sabzavot ham yetishtiriladi. Vino i.ch. hajmi jihatidan I. dunyoda yetakchi oʻrinlardan birida turadi. I. yiliga 6 mln. tonnaga yaqin turli xil hoʻl meva beradi, uning salkam 60% mamlakat shim.dagi ixtisoslashgan fermer xoʻjaliklarida yetishtiriladi. Jan. viloyatlarda bodom, yongʻoq, fundukzorlar koʻp. Uzum hosili yiliga 10 mln. tonna (uning 90% kayta ishlanib, vino qilinadi), sitrus mevalar xrsili yiliga 3,3 mln. tonna, pomidor hosili 5,5 mln. tonna. Chorvachiliqsa qoramol (8,8 mln. bosh), choʻchqa (9,6 mln. bosh) va qoʻy (12,2 mln. bosh) boqiladi. Mamlakat shim.da sut va goʻsht chorvachiligi ustun. Baliqchilik yaxshi rivojlangan.
Qator 57:
== Tibbiy xizmati ==
Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari.
Tadqiqotlar milliy kengashi (1923) atom energiyasi masalalaridan tashqari barcha fan sohalarini boshqaradigan va unga rahbarlik qiladigan asosiy davlat tashkilotidir. Unga i.t. institut va tadqiqot markazlari, lab. lar boʻysunadi. Kengash
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi.
Adabiyotining ilk namunalari oʻrta asrlarda lotin tilida yaratilgan (asosan, liniy qasidalar, afsonalar, voqeiy qissalar toʻqilgan). Italyan adabiyotida antik yunon va rim adabiyoti anʼanalari va sharq madaniyatining taʼsiri kuchli boʻlgan. 12—13-
16-a. boshlarida milliy adabiy til shakllandi, adabiyotda gumanistik dunyoqarash hukmronlik qildi, yangi adabiy janrlar paydo boʻldi. Ammo 16-a. 2-yarmida mamlakatda roʻy bergan umumiy tanazzul taʼsirida reaksiya kuchaydi. Mikelanjelo Buonarroti, J. Bruno, T. Tasso va b. adiblar gumanizm anʼanalarini davom ettirdilar. 17-a.da formalistik oqimlar, barokko uslu-bi qaror topdi. 18-a.da "niqoblar ko-mediyasi"ninghimoyachisi K. Gotssi yangi asarlari
18-a. oxiri va 19-a. boshlarida I. adabiyotida inqilobiy klassitsizm oqimi ustunlik qildi. V. Alfyeri jangovar tragediyalar ("Brut I", "Brut II", "Saul" va h.k.) yaratdi. Napoleon yurishlari davrida vatanparvarlik ruhidagi adabiyot yuzaga keldi (U. Foskoloning roman, tragediyalari). A. Mandzoni romanlari ("Ozodlik tantanasi", "Beshinchi may" va b.)da mehnatkash xalq vakillarining mardonavor kura-shi, shoir J. Leopardi asarlari ("Italiyaga", "Axloqiy lavhalar" kabi toʻp-lamlar)da I. xalqining musibatli qayoti tasvirlandi. 19-a. 30-yillaridan adabiyot milliy ozodlik kurashi goyalarining targʻibotchisi boʻlib xizmat qildi. Budavrda, ayniqsa, tarixiy roman, romantik drama, sheʼriyat keng rivoj topdi.
Qator 76:
== Meʼmorligi ==
Etrusklar va Qad. [[Rim]] meʼmorlik ansambllari va uy-joy binolari
== Tasviriy sanʼati ==
I. hududidagi eng qad. yodgorliklar paleolit va neolit davrlariga mansub (Apuliyadagi qoya rasmlari, Liguriya va Emiliyadagi ayollar haykalchalari). Jez davrida (mil. av. 2ming yillikning 2-yarmi) badiiy sopol buyumlar yasaldi. Mil. av. 8— 2-
== Musiqasi ==
I. — mashhur ashulachilar, opera, zamonaviy nota yozuvi va fortepiano vatani. Uvertyura, simfoniya, kantata va b. musika janrlari
Zamonaviy italyan kompozitorlari orasida R. Vlad, J. F. Gedini, I. Montemetssi, G. Petrassilar alohida ajralib turadi. Mashhur dirijyorlari: A. Toskanini, P. Arjento, V. De Saba-ta, G. Kantelli, V. Ferrero, K. Sekki, K. Abbado; xonandalari: J. Simonato, R. Skotto, A. Stella, R. Tebaldi, J. Bekki, T. Gobbi, E. Karuzo, M. Del Monako, L. Pavarotti va b. Teatrlaridan "La Skala" (Milan), "San-Karlo" (Neapol), "Feniche" (Venetsiya), [[Rim]] operasi va b. jahonga mashhur. 1970-yillardan I. estrada sanʼati namoyandalari jahon miqyosida tanilgan (T. Kutuno, A. Chelentano, A. va R. Pauer, J. Morandi, R. Kara, Pupo, R. Fogli, F. Papetti va b.). Yangi musika korporatsiyasi (1923 yildan), Musiqashunoslar jamiyati, 14 ta konservatoriya, koʻpgina musiqa litseylari, maktablari, ilmiy in-tlari (jumladan, Verdi merosini oʻrganish in-ti) bor. Venetsiya, Florensiya, Verona kabi shaharlarda har yili musiqa festivallari oʻtkaziladi.
Qator 88:
Oʻzbekiston teatrlarida I. kompo-zitorlari (J. Rossini, J. Verdi, J. Puchchini, R. Leonkavallo, V. Bellini va b.)ning operalari ("Sevilya sar-taroshi", "Traviata", "Rigoletto", "Aida", "Otello", "Chiochio-San", "Masharabozlar", "Luchiya de Lamermur" va b.) muvaffaqiyatli sahnalashtirilgan.
Teatr sanʼatining kurtaklari xalq marosimlari, karnaval bayramlari va oʻyinlariga borib taqaladi. Oʻrta asrlarda katolik cherkoviga manzur boʻlgan liturgik drama, misteriya, lauda janrlari ustun edi. Uygʻonish davrida dunyoviy pyesalar, komik janr rivojlandi. 16—18-
== Kinosi ==
1895 yil "Milan vokzaliga kelgan poyezd" nomli birinchi hujjatli film (rej. I. Pakkoni) yaratildi. 1901 i. Florensiya va [[Rim]]da dastlabki kinoteatrlar ochildi. Ammo 1904 i. Turinda hujjatli-xronika filmlari studiyasi ochilganidan keyin ha-qiqiy italyan kinematografiyasi vujudga keldi. 1905 yilda F. Alberini
== Oʻzbekiston — Italiya munosabatlari ==
|