Somali: Versiyalar orasidagi farq

S.Somali — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1990 y.yil qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000 yildan muvaqqat prezident Abdulqossim Salad Hasan). Qonun chiqaruvchi xrkimiyatni parlament (Oʻtish milliy majlisi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Qirgʻoq chizigʻi kam parchalangan, sohilining aksari pasttekislik. S.Somali hududining markaziy qismini 500–1500 m balandlikdagi plato egallagan. Uning shim. chekkalari balandlashib borib, massivlarga boʻlingan. S. Afrika platformasining shim.sharqida joylashgan. Eng baland joyi — Shimbiris togʻi (2406 m). Pyezokvars, tantal, niobiy, qalay, urantoriy, temir ruda va toshtuz konlari bor. Iklimi ekvatorial, mussonli, qurgʻoqchil. Shim.da tropik choʻl va chala choʻl iqlim. Yillik yogʻin jan. va gʻarbda 500–600 mm, sharkda 100 mm gacha. Yomgʻir, asosan, apr.—iyulaprel—iyul va okt.—oktabr— dek.dekabr oylarida yogʻadi. Shim.da yanvaryanvarning oʻrtacha temperaturasi 25—30°, iyulda 32°. Asosiy daryolari — Juba va VabiShabalining quyi oqimida kema qatnaydi. Hududining katta qismi choʻl. Tuprogʻi qizgʻishqoʻngʻir va qizilqoʻngʻir. Oʻsimlik siyrak. Daryo vodiylari va jan. dagi sohilda tropik oʻrmonlar, togʻlarda efir moyli daraxt va butazorlar, vohalarda xurmo va kokos palmazorlari bor. Jan.gʻarbdagi savanna va chala choʻllarda kiyik, zebra, qoʻtos, jirafa, arslon, qoplon, sirtlon, chiyaboʻri, fil, toʻngʻiz, daryolarda timsoh, oʻrmonlarda maymunlar yashaydi. Zaharli ilon, kush koʻp.

SSomali hududi qadimda Punt deb atalgan, bu yerda paleolit davridayoq manzilgohlar boʻlgan. Mil. 1-a.daasrda yirik shaharlar paydo boʻlib, ularning aholisi arab, hind va yunonlar bilan savdo qilgan. 7—8-a.lardaasrlarda musulmon arablar koʻchib kela boshlagan. 12—16-a.lardaasrlarda Zeyla (Adal), Ifat, Hadya va boshqa sultonliklar boʻlgan. 16-a.asr oxiri — 17-a.asr boshlarida ular mayda amirliklarga boʻlinib ketgan. 17—19-a.lardaasrlarda SSomali hududining bir qismi Ummon, Zanjibar sultonligi, Turkiya qoʻl ostida boʻlgan. 19-a.asr oxirida Somali ya.o.ni qoʻlga kiritish uchun Yevropa davlatlari oʻzaro kurash boshladi. 20-a.asr boshlariga kelib S.Somali uch davlat (Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya) mustamlakasiga aylandi. Mustamlakachilik hukmronligiga qarshi 1899—1920 yillarda bir necha marta qoʻzgʻolon koʻtarildi. 2-jahon urushi vaqtida Italiya armiyasi Britaniya S.sini bosib oldi. 1941 y.yil boshlarida ingliz askarlari bu yerlardan Italiya armiyasini surib chiqarib, okkupatsiya tartibini oʻrnatdi. Urush yillarida dastlabki siyosiy tashkilotlar tuzildi. Urushdan soʻng milliy ozodlik harakati avj oldi. 1960 y.yil sobiq Britaniya va Italiya S.lari birlashib, mustaqil S.Somali Respublikasi tashkil etildi. Ammo mamlakatda turli kuchlar oʻrtasidagi oʻzaro kurash toʻxtamadi. 1969 y.yil harbiy toʻntarish sodir boʻldi, prezident A. A. Shermark oʻldirildi. S. Demokratik Respublika deb eʼlon qilindi, hokimiyat harbiylar qoʻliga oʻtdi, general Muhammad Siad Barre prezident boʻldi. Bir qancha ilgʻor islohotlar oʻtkazildi. 1991 y.yil yanvarda hukumat qoʻshinlari bilan muxolifatchi guruhlar oʻrtasidagi qurolli toʻqnashuvlar natijasida Birlashgan S. kongressi (BSK) hokimiyatni qoʻlga oldi, prezident M. S. Barre lavozimidan chetlatildi, Ali Mahdi Muhammad muvaqqat prezident etib tayinlandi. Oʻsha yil noyabrda BSK fraksiyalari oʻrtasida mojaro chiqdi. General Muhammad Farah Aydid boshchiligidagi fraksiya muvaqqat prezident tarafdorlariga qarshi qurolli harakat boshladi. Urugʻqabilachilikka asoslangan guruhlarning mojarosi mamlakatda davlat hokimiyatining barbod boʻlishiga olib keldi. 1992 y.yil oktyabrda S. shimolida BMT tinchlikparvar kuchlari joylashtirildi. 2000 y.yil may — avg .avgust oylarida Jibutining Arta shahrida Afrika va Yevropa davlatlari vositachiligida oʻtkazilgan anjumanda S.dagi turli urugʻlarning vakillari Oʻtish milliy majlisi — parlamentni sayladilar, shu parlament mamlakatning muvaqqat prezidentini sayladi. S.Somali — 1960 yildan BMTaʼzosi. Milliy bayrami — 1 iyul — Mustaqillik kuni (1960).

Siyosiy partiyalari va guruhlari, kasaba uyushmalari. Birlashgan S. kongressi, harbiy-siyosiy guruh, 1989 y.yil tuzilgan; S. inqilobiy sotsialistik partiyasi, 1976 y.yil taʼsis etilgan; S. milliy alyansi, harbiy-siyosiy guruh, 1992 y.yil tashkil qilingan. S. kasaba uyushmalari umumiy federatsiyasi, 1977 y.yil tuzilgan.

S.Somali — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi. ulushi 59%, sanoat ulushi 10%, xizmat koʻrsatish sohasi ulushi 30 % dan ziyod.

Iqtisodiyotning asosini qishloq xoʻjaligi.., jumladan, koʻchmanchi chorvachilik tashkil etadi. Tuya, qoramol, qoʻy va echki boqiladi. Qishloq xoʻjaligida makkajoʻxori, oq joʻxori, yer yongʻoq, sholi va boshqa ekiladi. Chetga sotish uchun banan, shakarqamish, paxta, tamaki yetishtiriladi. Sohilda baliq ovlash rivojlangan.

Sanoati, asosan, qishloq xoʻjaligi. xom ashyosi va baliqni qayta ishlaydigan ayrim korxonalardan iborat. Kisimayodagi goʻsht k-ti, Mogadishodagi sut z-di, Laskoraydagi baliq konserva z-dizavodi, Jouhardagi qandshakar z-dizavodi ularning eng yiriklaridir. Toʻqimachilik, koʻnchilik, metall ishlash, paxta tozalash, yogʻ, binokorlik materiallari va boshqa korxonalar ham bor. Hunarmandchilik (zargarlik, qurolsozlik, suyak oʻymakorligi, toʻquvchilik, teri ishlash) rivojlangan. Oz miqdorda niobiy rudasi va toshtuz qazib olinadi. Transport yoʻli yoʻq. Qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari uz. 2 ming km. Asosiy dengiz portlari: Berbera, Mogadisho, Kisimayo, Merka. Mogadishoda xalqaro aeroport bor. Chetga tirik chorva (eksportning 80% dan ortigʻi), banan, goʻsht, xom teri, goʻsht va baliq konservasi, qimmatbaho yogʻoch turlari chiqaradi. Chetdan sanoat mollari, mashina va transport uskunalari, neft mahsulotlari oladi. Saudiya Arabistoni, Yaponiya, Italiya, AQSH, Germaniya va boshqa mamlakatlar bilan savdo qiladi. Pul birligi — somali shillingi.

20-a.asr boshlarida diniy va asr oʻrtalarida oʻrta maktablar ochila boshladi. 1974 y.yil majburiy 8 y.likyillik taʼlim joriy etildi. Shundan soʻng quyidagi taʼlim tizimi vujudga keldi: 5—6 yoshli bolalar uchun diniy maktab, 7 yoshdan boshlab 4 y.lik boshlangʻich, 4 y.lik toʻliqsiz oraliq, 4 y.lik toʻliq oʻrta maktab. Boshlangʻich maktab uchun oʻqituvchilar oraliq maktab negizida 3 y.yil davomida, oraliq maktab uchun oʻqituvchilar esa 4 y.yil davomida tayyorlanadi, hunartexnika tayyorgarligi 2—4 y.yil davomida amalga oshiriladi. Mogadishodagi S. milliy universiteti (1954)da darslar somali, arab, ingliz va italyan tillarida olib boriladi. Mogadishoda industrial, tibbiyot, dengizchilik va baliqchilik, veterinariya, islom maktablari, Burao va Hargeysada texnika kollejlari bor. Ilmiy muassasalari: Madaniyat akademiyasi (1972), Haritagrafiya departamenti (1966), S. taraqqiyot va boshqaruv instituti (1966), Geol. departamenti (1964), Markaziy qishloq xoʻjaligi. ilmiytadqiqrt stansiyasi (1965), Gigiyena va kasalliklarning oldini olish lab. va boshqa Milliy universitet kutubxonasi va boshqa kutubxonalar, Mogadishoda milliy muzey mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.larigazetalari "Xiddigta Oktobar" ("Oktyabr yulduzi", somali tilida chikddigan kundalik xukumat gaz.gazeta, 1973 yildan), "Xorseyd" ("Ilgʻor", italyan va arab tillarida chikddigan xukumat haftanomasi, 1965 yildan), "Xegan" ("Sergak", ingliz tilida chikddigan xdftalik gaz.gazeta, 1978 yildan). S. milliy axborot agentligi (SONNA) hukumatga karashli boʻlib, 1963 yilda tashkil etilgan. S. radioeshittirish xizmati, Hargeysa radiosi, Mogadisho radiosi somali, arab, amhara, italyan, suaxili, fransuz va afar tillarida eshittirish olib boradi. Milliy telekoʻrsatuv xizmati 1983 yildan ishlaydi.

Somalilarning ogʻzaki ijodiyoti boy. Turli davrlarda sulton ViilVaal (16-a.), Raage Ugas (19-a.asr oxiri — 20-a.asr oʻrtalari), milliy qahramon Muhammad bin Abdullo Sayd alXasan (1860—1920), Ali Dux, Kaman Bulxan (19-a.asr oxiri — 20-a.asr 40y.lari40 yillari), lashkarboshi Ismoil Mire (1884—1950) kabi shoirlar mashhur boʻlgan. 2-jahon urushidan keyin shoir Abdullohi Sulton (Timoadde), Abdullohi Qarshe (milliy madhiya muallifi), shoir va dramaturglar Husayn Ali Farah, Ali Sugulle, Hasan shayx Moʻmin milliy ozodlik va vatanparvarlik ruhida asarlar yozishdi. Qosim Hiloliy Skiffo, Abdulloqi Issa Sangub, Musohoji Ismoil Galal joʻshqin sheʼrlar bilan maydonga chikdilar. Nuriddin Farahning "Qiyshiq qobirgʻadan", Farah Muhammad Jomi Aulning "Jaholat — muhabbatning dushmani", Muhammad Daxir Afraxning "ManaFay" asarlari dastlabki somali romanlaridir. 20-a.asr oxirlarida Muhammad Ibrohim, Muhammad Xashi Dama, Abdi Qays kabi adiblar ijod qila boshladilar.

Oʻtroq aholi novdadan toʻqib, sirti loy bilan suvalgan kulbalar va bostirmasimon sinchli imoratlar ("mondullo"), koʻchmanchilar esa novdadan toʻqilgan, somon, tuya terisi va boʻyra bilan qoplangan yigʻma oʻtovlar ("aggal"), sohil aholisi toʻrtburchak, yassi tomli, ikki nishabli uylar ("yarish") quradilar. 8-a.danasrdan port shaharlarda arab meʼmorligi ruhida ohaktoshchigʻanoqdan binolar, masjidlar barpo etilgan. Zeyladagi machit (12-a.asr), Mogadishodagi ArbaRukun (1268), Faxriddin (1269), Abdul Aziz (1307), Bravadagi Abukar Said (15—16-a.larasrlar) masjidlarining qoldiklari, Mogadishodagi minora (1238) saqlangan. 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida shaharlar qurilishi qorishiq meʼmorlik ruhida olib borildi. 60y.lardan60 yillardan boshlab shaharlarni rejalash va obodonlashtirish ishlari tartibga solindi, uyjoy qurilishi rivojlandi. Bu ishlarga X. Diri va boshqa meʼmorlar boshchilik qildi. Jamoat va sanoat inshootlari qurildi, milliy ozodlik kurashi qahramonlari sharafiga obidalar qoʻyiddi.