Litva: Versiyalar orasidagi farq

'''Litva''' ('''Lituania''', '''Litovia''', Litova, Litva, Lithuania, (litovski) '''Lietuva''') — Sharqiy Yevropada, Boltik, dengizi boʻyida joylashgan davlat. Maydoni 65,2 ming km². Aholisi 2,986 ming kishi (2012). Poytaxti — Vilnyus shahri. Maʼmuriy jihatdan 44 tuman (rajonas)ra boʻlinadi.

L.Litva — mustaqil demokratik respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 yilda qabul qilingan (1996 yilda oʻzgartishlar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2003 yildan Rolandas Paskas). U umumiy teng va toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Konun chiqaruvchi oliy organi — seym (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.

L.Litva hududi Sharqiy Yevropa tekisligida, Boltiq dengizining jan.-sharqiy sohillarida, Nyamunas (Neman) daryosining oʻrta va quyi oqimi havzalarida joylashgan. Yer yuzasi pasttekislik va kirlardan iborat. Markazida Oʻrta L.Litva pasttekisligi joylashgan. Sharqi va jan.da Boltiq qator tepalari boʻlib, L.Litva qududida Z qirga boʻlinadi: Aukshtayts, Dzuk va Suduv. Dengiz sohilida qum tepa va plyajlar koʻp. L.daLitvada neft, ohaktosh, dolomit, shisha qumlari, gil, torf, bur, gips, kahrabo va shifobaxsh buloklar (Druskininkay, Palanga, Birshtonas, Likenay) bor. Buloklar atrofida kurortlar barpo etilgan.

L.daLitvada dengiz iqlimi kontinental iqlim bilan almashinib turadi. Kontinentallik gʻarbdan sharqqa orta boradi. Yanv.ning oʻrtacha temperaturasi —3° dan — 6° gacha. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 16,5°— 17,6°. Oʻrtacha yillik yogʻin 750 mm. Daryolari Boltiq dengizi havzasiga mansub.

L.Litva hududining 25% (1,6 mln. ga) oʻrmon. Igna barglilar — 65%, keng barglilar — 35%. Qaragʻayzorlar, qoraqaragʻayzorlar bor. Hududining 17% yaylov va oʻtloq; 7% ga yaqini botqoqlik.

Hayvonot dunyosida sut emizuvchilardan malla tovushqon, tulki, boʻri, los, asl va xoldor bugʻular, toʻngʻiz, norka, silovsin, suvsar, suv qunduzi va boshqa yashaydi. Daryo va koʻllarda baliq turi koʻp. Qoʻriqxonalari: Juvintas va Chyapkyalyu. L.Litva milliy bogʻi bor.

L.Litva hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar bu yerda odam tosh asridan yashab kelayotganini koʻrsatadi. Aholi oʻsha davrda urugʻ jamoalari tarzida yashagan, temirchilik, ovchilik va balikqchilik bilan shutullangan. Mil. boshlarida yirik kabila va kabila uyushmalari (jemaytlar, yatvyaglar va boshqalar) ajralib chiqa boshladi. 5—6-asrlarda jamoalar yemirilib, sinfiy tabaqalanish boshlandi. 9— 10-asrlardan xunarmandchilik, savdo-sotiq ishlari avj oldi. 10—12-asrlardaL.asrlarda Litva hududida Deltuva, Karshuva, Letuva va boshqa knyazliklar paydo boʻldi. 1240 yilda Buyuk L.Litva knyazligi vujudga keldi. 13-asrdan L.ga ne-mis ritsarlarining bosqinchilik yurishlari boshlandi. 200 yil davomida L.Litva bilan nemis ritsarlari oʻrtasida harbiy toʻqnashuvlar boʻlib turdi. 1236 yil nemis ritsarlari Saule yonida magʻlubiyatga uchradi. 1260 yil L.Litva qoʻshinlari nemis salibchilari ustidan Durbe koʻli yaqinida boʻlib oʻtgan jangda gʻalaba qozonib, Livon hamda Tevton ordenlarining bosqinchilik yurishlarini vaqtincha toʻxtatdi. 13-asr oʻrtalarida rus yerlarining feodal tarqoqligidan foydalanib, L.Litva knyazlari belorus, ukrain, rus yerlarini qoʻshib oldi. Gedi-min, Olgerd va Keystut knyazliklari davrida Buyuk L.Litva knyazligi ancha kengaydi. 14a. oʻrtalarida Minsk, Sharqiy Volin, Podolye, Kiyev L.ga koʻshildi. Knyaz Vitovt Dnepr va Dnestr oraligʻidagi Qora dengizgacha boʻlgan yerlarni qoʻshib oldi. Bu davrga kelib L.Litva Sharqiy Yevropada eng yirik davlatga aylandi. 1340—1410 yillarda Tevton va Livon ordenlari yana hujumga oʻtdi, Sterva daryosi (1348) va Kaunas (1362) yonida yirik janglar boʻldi. 1401—09 yillarda salibchilarga karshi jemaytlar qoʻzgʻo-lon koʻtardi. Ichki va tashqi kurash sha-roitida L.Litva Polsha bilan Krevo ittifoqini tuzdi (1386). 1410 yil 15 iyulda L.Litva va Polsha qoʻshinlari Gryunvald jangida (1410) Tevton ordeni ustidan gʻa-laba qozondi. 1435 yil Sventa yaqinida magʻlubiyatga uchragan Livon ordeni ham oʻz bosqinchilik yurishlarini toʻxtatdi.

1558 yil Rossiya bilan Livoniya urushi boshlandi. Bu urush L.Litva uchun muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. L.Litva hukmron doiralari Rossiyaga qarshi urushda yordam olish niyatida Polsha bilan yaqin aloqa oʻrnatdi. 1569 yil Lyublin ittifoqi tuzilib, Polsha bilan L.Litva Rech Pospolita davlatiga birlashdi.

1654—67 yillari rus qoʻshinlari L.Litva ning sharqiy qismini, 1655 yil Vilnyus va Kaunas shaharlarini bosib oldi. 1667 yil Smolensk yaqinida Rech Pospolita va Rossiya oʻrtasida Andrusov sulhi imzolandi (Belorussiya yerlari va Ukrainaning Dnepr daryosi oʻng qirgʻoq tomonidagi yerlar L.Litva tarkibida qoldi). Shim. urush (1700—21) yillarida Rech Pospolita Rossiyaning it-tifoqsoshi boʻldi. 17—18-asrlarda Rech Pospolita siyosiy inqirozga uchradi va 1772,1793, 1795 yillarda Prussiya, Avstriya, Rossiya oʻrtasida boʻlinib ketdi. L.Litva Rossiyaga qoʻshildi. 19-asr 2-yarmida podsho hukumati L.daLitvada millatchilik siyosatini kuchaytirdi. Oʻlkada milliy ozodlik harakati boshlandi. 1888 yil Vilnyusda L.Litva kasaba uyushma harakatiga asos solgan Oʻzaro yordam kassasi va L.Litva sotsial-demokratiyasi tashkil topdi.l-jahon urushi yillarida L.Litva xududi harbiy harakatlar maydoniga aylandi. 1915 yil kuzida L.Litva hududini Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918 yil 16 fev.fevralda da L.Litva davlatining mustaqilligi eʼlon qilindi. 1918 yil dek.dekabrda da L.Litva hududining katta qismida shoʻro hokimiyati oʻrnatildi va 1919 yil fev.dafevralda Litva-Belorussiya shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1919 yil avg .daavgustda nemis qoʻshinlarining hujumidan soʻng Qizil Armiya boʻlin-malari L.danLitvadan chiqib ketishga majbur boʻldilar. 1920 yil L.Litva bilan RSFSR oʻrtasida imzolangan shartnomaga muvofiq, shoʻro hukumati L.Litva mustaqilligini tan oldi. 1940 yil iyunda L.Litva hududiga shoʻro qoʻshinlari kiritildi. 1940 yil iyulda Xalq Seymiga saylovlar boʻlib oʻtdi. 1940 yil 21 iyulda L.Litva shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1941 yilda L.ni nemis-fashist qoʻshinlari bosib oldi, 1944 yil iyul —1945 yil yanv.dayanvarda shoʻro armiyasi tomonidan ozod qilindi. 1990 yil 11 martda respublika Oliy Kengashi L.Litva davlatini qayta tiklash haqidagi hujjatni qabul qildi va mamlakat L.Litva Respublikasi deb atala boshladi. 1990 yil mayda L.Litva Oliy Kengashi L.ning davlat mustaqilligi haqidagi deklaratsiyami qabul qildi. L.Litva 1991 yildan BMT aʼzosi. 1992 yil 5 avg .daavgustda OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 16 fev.fevral — L.Litva davlati kayta tiklangan kun (1918).

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. L.Litva demokratik partiyasi, 1989 yilda tuzilgan, 1902—20 yillarda shu nomda faoliyat koʻrsatgan partiyaning vorisi; L.Litva sotsial-demokratik partiyasi, 2001 yilda asos solingan; Vatan ittifoqi, 1993 yilda tuzilgan; Markaz ittifoqi, 1992 yilda tuzilgan; L.Litva xristian demokratik partiyasi, 1990 yilda asos solingan; L.Litva erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 yilda tuzilgan.

L.Litva — industrial-agrar mamlakat. Yalpi milliy mahsulotda sanoatning ulushi — 51,2%, qishloq xoʻjaligi ning ulushi — 24,7%, qurilishning ulushi — 9,8%, transportning ulushi — 3,6%, boshqa tarmoqlarning ulushi - 10,1%.

Sanoatning asosiy tarmoqlari — mashinasozlik va metall ishlash, yogʻochsozlik, kimyo va neft kimyosi sanoati, binokorlik materiallari ishlab chiqarish, toʻqimachilik va oziq-ovqat, neftni qayta ishlash sanoati. Energetika xoʻjaligida gidroenergiya va torf ikkilamchi ahamiyatga ega. L.Litva issiklik elektr st-yasi va Vilnyus issiklik elektr markazi keltirilgan gaz, mazut, koʻmir bilan ishlaydi. Kaunas GES, Ignalina AES bor. L.daLitvada yiliga 18,7 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi xrsil qilinadi. Vilnyus, Rokishkis, Radvilish-kisda qishloq xoʻjaligi mashinalari, Kapsukasda oziq-ovqat korxonalari uchun asbob-uskunalar, Shyaulyayda velosiped, moped dvigatellari, Panevejisda avto-kompressorlar ishlab chikariladi. Kedaynyayda kimyo kti (sulfat kislota va superfosfat), Ionavada azotli oʻgʻit z-dizavodi, Kaunasda sunʼiy tola z-dizavodi, Vilnyusda plastmassa buyumlar z-dizavodi, Plungeda sunʼiy charm z-dizavodi bor.

Yengil sanoatda toʻqimachilik va trikotaj, tikuvchilik, poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Yengil sanoatning yirik markazlari: Kaunas, Vilnyus, Shyaulyay va Klaypeda. Utenada trikotaj f-kasifabrikasi va Alitusda ip gazlama kti mavjud. Badiiy hunarmandchilik (kahrabo, keramika va boshqalardan buyum yasash) rivojlangan.

Qishloq xoʻjaligi. L.daLitvada iqtisodiy faol aholining 35% ga yaqini qishloq xoʻjaligida band Litvaga yarokli yerlar 3,4 mln.ga. Gʻalla, kartoshka, sabzavot, yem-xashak, suli, zigʻir, qand lavlagi ekiladi. Chorvachilik — qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi. Qoramol, choʻchqa, qoʻy va echki, yilqi, parranda boqiladi. Asalarichilik, darrandachilik (qora tulki va norka), baliqchilik rivojlangan.

L.Litva chetga mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mashina-uskunalar, xom ashyo oladi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Germaniya, Polsha, Belorussiya, Latviya, Estoniya va Skandinaviya mam-lakatlari. Pul birligi — lit.

L.daLitvada oʻrta umumiy taʼlim deyarli toʻla amalga oshirilgan. 12 oliy oʻquv yurti bor. Eng yiriklari: Vilnyus un-ti, Vilnyus ped. un-ti, Vitautas Magnus un-ti, Vilnyus texnika un-ti, Kaunas texnologiya un-ti, Kaunas tibbiyot akademiyasi, Klaypeda un-ti. Qishloq xoʻjaligi akademiyasi, L.Litva fanlar akademiyasi bor. L.Litva davlat kutubxonasi, FA kutubxonasi, klub muassasalari, muzeylar va boshqa madaniy-maʼrifiy muassasalar mavjud.

L.daLitvada bir necha gaz. va jur. nashr etiladi. Eng muhimlari: "Letuvoye aydas" ("Litva aks sadosi", litva tilidagi kundalik gaz., 1917 yildan), "Letuvos ritas" ("Litva tonggi", litva va rus tilidagi kundalik gaz., 1919 yildan), "Gimtine" ("Ona diyor", litva tilidagi oylik jur., 1989 yildan), "Atgimimas" ("Uygʻonish", litva tilidagi haftanoma, 1988 yildan), "Bichyuliste" ("Doʻstlik", litva tilidagi haftalik gaz., 1990 yildan). ELTA telegraf axborot agentligi 1995 yildan aksiyadorlik jamiyati, 1920 yilda asos solingan; L.daLitvada radioeshittirish 1926 yildan, telekoʻrsatuv 1957 yildan ishlaydi. L.Litva radio va televideniyesi 1940 yil Vilnyus shahrida tashkil etilgan.

L.Litva xalqi oʻz qarashlari va orzu-umidlarini boy ogʻzaki ijodiyotida — qoʻshiqdar, ertaklar, afsonalar, maqolalarda ifoda etgan. Kds. yozma yodgorliklari 14—16-asrlarda (yilnomalar, huquq mavzuidagi va tarbiyaviy asarlar) yaratilgan. 16—17-asrlarda, asosan, diniy adabiyotlar nashr qilingan (M. Dauksha, Y. Bretkunas va boshqalar)- 17— 18-asrlarda litva tilida epigrammalar, dostonlar, sheʼriy maktublar yuzaga keldi (A. Shimelpenigis, K. Milkus va boshqalar). 19-asr 1-yarmida L.Litva adabiyoti rivojiga shiorlar D. Poshka ("Jemaytiya va Litva mujigi"), A. Baranauskas ("Anikshchyay qaragʻayzori"), yozuvchi M. Valanchyus ("Palangalik Yuze") kabilar munosib hissa qoʻshdilar. 19-asr 2-yarmi va 20-asr boshlarida adabiyotda turli janrlar yuzaga keldi. V. Kudirka, P. Vaychaytis, Mayronis (I. Machyulis taxallusi), G. PyatkyavichayteBite va boshqa ijod qila boshladi. L.Litva adabiyotida tanqidiy realizmning shakllanishi yozuvchi Yu. Jemaytening ijodi bilan bogʻliq ("Kelin", "Pyatras Kurmyalis"). Realist yozuvchilardan V. Kreve, Vayjgantas va boshqa ijodida romantik anʼanalar namoyon boʻldi. 40—60-yillarda P. Svirka, Y. Shimkus, S. Neris kabi yozuvchilar yetishib chiqdi.

2-jahon urushi yillarida E. Mejelaytis, V. Reymeris va boshqa yosh shoirlar voyaga yetdi. Urushdan keyingi yillarda Stuoga, Simonaytite, Y. Avijyus va Y. Gribas kabi yozuvchilar samarali ijod qildilar, 50—70-yillarda yaratilgan Ye. Simonaytitening "Vilyuye Karalyus", A. Belyauskausning "Kaunas romani", Y. Avijyusning "Yoʻqotilgan boshpana" romanlari, E. Mejelaytisning "Inson" sheʼriy toʻplami, Yu. Marsinkyavichyusning "Qon va kul", "Devor" dostonlari, Yu. Grushasning "Gerkus Mantas" dramasi L.Litva adabiyotining yutugʻi boʻldi.

1957—68 yillarda "Litva adabiyoti tarixi"ning 4 jildligi eʼlon qilindi. K. Ambrasas, A. Buchis, L. Gineytis kabi adabiyotshunoslar L.Litva adabiyotining dolzarb muammolari ustida tadqiqot olib bordilar. Keyingi yillarda G. Korsakene, Y. Doviday-tis, A. Baltakis, Yu. Vaychyunayte, P. Shirvis, S. Ged, Yu. Grushas, K. Say va boshqa yozuvchilarning asarlari shuhrat qozondi.

Oʻzbek va L.Litva xalqlari oʻrtasidagi adabiy aloqalar rivojlangan. L.Litva adabiyotining eng yaxshi namunalaridan M.Slutskisning "Jasorat" romani, E.Mejelaytisning "Inson" sheʼriy toʻplami, K.Donyalaytisning "Yil fasllari" dostoni va boshqa asarlar oʻzbek tiliga tarjima qilingan. Oʻzbek adiblaridan Abdulla Qodiriyning "Mehrobdan chayon", Oybekning "Navoiy", Gʻafur Gʻulomning "Shum bola", Abdulla Qahhorning "Sinchalak", Asqad Muxtorning "Chinor" romani va boshqa asarlar litva tiliga tarjima qilingan.

L.Litva hududida miloddan avvalgi 4— 2-ming yilliklarga mansub turar joy qoldiqlari topilgan. Ular aylana, oval shaklida qurilgan. 5—8-asrlarda atroflari chuqur qilib, yogʻochlar bilan oʻralgan qarorgoxlar, 9—12-asrlarda yogʻoch qoʻrgʻonlar vujudga kelgan. 14-asrda muhim joylarda mudofaa inshootlari qurilgan, qoʻrgʻonlar qurilishida minoralarga ahamiyat berilgan. 15-asrdan boshlab L.daLitvada shaharlar qurilishi tez oʻsdi (koʻpincha, uylar ikki qavatli qilib, birinchi qavatda savdo doʻkonlari, ikkinchi qavatda esa turar joylar qurilgan). 16-asrdan Uygʻonish davri madaniyati taʼsiri kuchaydi. 17—18-asrlarda barokko uslubida serhasham katolik cherkovlar, saroylar qurildi. 18-asrning oxiri va 19-asrning 1-yarmida klassitsizm tamoyillari yoyildi (Vilnyusdagi katta butxona, hozirgi rasmlar galereyasi, shahar ratushasi, hozirgi Badiiy muzey). 19-asrning 2-yarmida va 20-asr boshlarida L.Litva meʼmorligida oʻtmishdagi uslublarga taqlid kuchaydi, 20—30-yillarda xalq sanʼati va neoklassika anʼanalari taʼsirida binolar qurildi (Kaunasdagi bank, meʼmor M. Songayla). 2-jahon urushidan key-in shaharlar bosh reja asosida qayta tiklandi, yangi shaharlar vujudga keldi, yirik panelli uylar qurilishi avj oldi. Binolarning old tomonlarini bezatishda yogʻoch, keramika, vitraj, metalldan foydalanishga eʼtibor berildi ("Nyaringa" mehmonxonasi va qahvaxonasi, meʼmorlar A. va V. Nasvitislar va boshqalar). Litvalik meʼmorlar loyihasi asosida Toshkent (Chilonzor)da ham bir necha uy qurilgan.

L.Litva hududida neolit davriga mansub odamlar va hayvonlarning juda sodda kahrabo, yogʻoch haykalchalari, keramika idishlari topilgan. 9—12-asrlarda metallni badiiy ishlash rivoj togan (qurol, zargarlik buyumlari). 16—17-asrlarda portretlar koʻp yaratilgan. Kitob nashr qilishning yoʻlga qoʻyilishi bilan ksilografiya rivojlangan. 17—18-asrlarda saroy va cherkovlarni bezashda haykaltaroshlik va rassomlik sanʼatidan keng foydalanilgan. 19-asrda yangi davr milliy sanʼati shakllandi. 20-asr boshlarida milliy rassomlik shakllanishiga Adabiy-badiiy jamiyat faoliyati taʼsir oʻtkazdi. Haykaltaroshlardan Yu. Zikaras va P. Rimsha realistik anʼanalarni davom ettirishdi. Rassom M. Chyurlenis ijodida adabiy folklor fantastikasi simvolika bilan hamohang boʻlib ketgan. Zamonaviy rassomlar orasida A. Savitskas, S. Veyverite, Y. Shvajas, V. Yurkunas va boshqa ajralib turadi. Kahraboga sayqal berish, yogʻochsozlik, qoʻlda toʻqish sanʼati rivoj topgan.

Teatr sanʼati unsurlari litva xalq hangomalari va turli marosimlarida koʻp uchraydi. 16—18-asrlarda maktab teatrlari faoliyat koʻrsatgan. 1785 yilda Vilnyusda tuzilgan professional truppa L.daLitvada birinchi xalq teatriga asos boʻldi. 1905—07 yillarda va undan keyin Vilnyus, Kaunas, Shyaulyay va boshqa shaharlarda havaskorlik teatrlari, drama toʻgaraklari tashkil topdi. 1919—40 yillarda Kaunas teatr hayotining markazi boʻldi. Bu yerda Milliy teatr (1919 va 1923—25), "Vilkolakis" satira teatri (1919—25) faoliyat koʻrsatib, K. Glinskiye, Yu. Vay-chkus, A. Sutkus kabi rej.larrejissyorlar samarali ijod qilib, muvaffaqiyatga erishdilar.

Keyingi yillarda Vilnyus davlat teatri va boshqa bir kator teatrlarda ja-hon va litva dramaturgiyasining eng yaxshi asarlari sahnaga qoʻyildi (Yu. Marsinkyavichyusning "Qon va kul", Yu. Grushasning "Gerkus Mantas" va boshqalar). Sahna sanʼati rivojiga B. Dauguvetis, Yu. Siparis, D. Banionis, B. Babkauskas, S. Yukna va boshqa aktyor hamda rej.larrejissyorlar katta hissa qoʻshdilar.

Vilnyus drama teatri,, Yoshlar teatri, Kaunas drama teatri, Shyaulyay, Panevejis, Klaypeda teatrlari, Vilnyus va Kaunasda qoʻgʻirchoq teatrlari bor. Aktyor va rej.larrejissyorlar Vilnyus kon-servatoriyasida tayyorlanadi.

Dastlabki "Nyamunas oldida" filmi 1909 yilda yaratilgan (operator va rej.rejissyor V. Staryavichyus). 1940 yilda Kaunasda hujjatli va xronikal filmlar studiyasi tashkil qilindi. 50-yillarning oʻrtalarida studiya bazasi kengaytirilib, badiiy filmlar ham ishlab chiqarila boshladi. V. Jalakyavichyus, V. Mikalauskas (rej.larrejissyorlar), I. Gritsyus (operator) va boshqa L.Litva kino sanʼatida muhim rol oʻynay boshladilar. Rej.Rejissyor va ssenariychi V. Jalakyavichyusning "Bir kun voqeasi", "Hech kim oʻlishni istamas edi", rej.rejissyor R. Vabalasning "Tungi odamlar", "Osmonga narvon", A. Jebryunasning "Qizaloq va aks sado", "Goʻzal" filmlari L.Litva kino sanʼatida muhim voqea boʻldi. L.daLitvada huj-jatli kino sanʼati rivoji V. Staro-shas, L.Litva Tautrimas. L.Litva Matsulevichyuslarning "Oʻz Vatanida", "Polshada 10 kun", "Nyaringa" va boshqa kino ocherklari bilan bogʻliq.