Surinam: Versiyalar orasidagi farq

'''Surinam''' (Suriname), Surinam Respublikasi (Repudlick Suriname) — Jan.Janubiy Amerikaning shim,sharqiy qismida joylashgan davlat. Maydoni 163,3 ming km². AgʻolisiAholisi 436,5 ming kishi (2002). Poytaxti — [[Paramaribo]] shshahri. Maʼmuriy jixatdan 9 okrug (district)ra boʻlinadi.

S.Surinam — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1987 y. 30 sent. da qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000 yildan Ronald Venetian), u parlament deputatlari tomonidan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy assambleya (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va u tayinlaydigan vazirlar maxkamasi (vitseprezident bosh vazir hisoblanadi) amalga oshiradi.

S.Surinam hududining koʻp qismi Gviana yassitogʻligida (eng baland joyi — Vilgelmina togʻi, 1280 m) joylashgan. Shim. payettekislik, qisman botqoqyaikdan iborat. Asosiy foydali kazilmalari: boksit, oltin rudalari, neft; shuningdek, temir rudalari, marganets, xrom, kamyob metallar (berill, niobiy, tantal) rudalari, gaz konlari ham bor. Ikdimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha oylik tra 26—28°. Yillik yogʻin 2300– 3000 mm. Koranteyn, Maroni, Surinam daryolari sersuv, serostona, faqat quyi qismida kema qatnaydi. Pasttekislikning shim. savanna, jan.dagi va yassitogʻlikdagi laterit tuprokdarda doim yashil oʻrmonlar oʻsadi. Mamlakat hududining 90% oʻrmon bilan band. Oʻrmonlarda maymun, puma, tapir, yaguar, qushlar, sudralib yuruvchilar (jumladan, anakonda), savannada chumolixoʻr, zirhlilar va boshqa yashaydi. Braunsberg tabiiy bogʻi va bir necha qoʻriqhonalar bor.

S.daSurinamda qadimdan indeyslar yashab kelgan. 1499 y. ispan dengizchisi Alonso de Oxeda bu yerga yetib kelgan. 1551 y. golland savdogarlari Surinam daryosi quyilish joyida qishloq qurishgan. 1593 y. S.niSurinamni ispanlar, 1630 y. inglizlar, 1667 y. gollandlar bosib olgan. 1682 y. Niderlandiya hukumati S.niSurinamni VestIndiya kompaniyasiga topshirgan, 1799 y. uni inglizlar bosib oldi. Plantatsiya xoʻjaligi tashkil qilish uchun Afrikadan qulnegrlar keltirila boshlandi. 1802 y. Amyen sulh shartnomasiga koʻra, S.Surinam Niderlandiyaga oʻtdi. 1863 y. S.daSurinamda qulchilik bekor qilindi. 2-jahon urush davrida bu yerda Amerika qoʻshinlari joylashtirildi. 1945 y. 29 dek.da Niderlandiya Qirolligi S.gaSurinamga ichki ishlar sohasida muxtoriyat huquqini berdi, tashqi siyosat va mudofaa masalalari Niderlandiya hukumati ixtiyorida qoldi. 1973 y. noyabrda Qonun chiqaruvchi kengashga oʻtkazilgan saylovda milliy partiyalar bloki gʻalaba qozondi. 1975 y. 25 noyabrda S.Surinam mustaqillikka erishdi. Oʻsha yil dek.dan S—BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 25 noyabr — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1975).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. S.Surinam milliy partiyasi, 1946 y. asos solingan; Milliy birlik va birdamlik uchun partiya, 1947 y. tashkil etilgan; Ilgʻor islohotlar partiyasi, 1949 y. tuzilgan; Milliy demokratik partiya, 1987 y. asos solingan; Yangilangan taraqqiyparvar partiya. Ilgʻor kasaba uyushma federatsiyasi S47; Ilgʻor ishchilar tashkiloti, 1948 y. tuzilgan; S.Surinam kasaba uyushmalari kengashi, 1987 y. asos solingan; Davlat xizmatchilari federatsiyasi; S.Surinam kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1951 y. tuzilgan.

== Xoʻjaligi, sanoati, transporti, va iqtisodiyoti ==

Iqtisodiyotining asosini konchilik tashkil qiladi. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 32%, qishloq xoʻjaligi.niki 10%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 58%. Boksit qazib chiqarish sohasida dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Oltin ham qazib olinadi. Sanoati alyuminiy, shakarqand, yogʻ, margarin ishlab chiqarish., taxta tilish, yogʻochsozlik, konserva korxonalaridan iborat. Yiligaoʻrtacha 1,7 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziqovqatga boʻlgan ehtiyojini qondirmaydi. S.Surinam hududining 1%dan kamroqerida dehqonchilik qilinadi. Asosiy qishloq xoʻjaligi. ekinlari: sholi, shakarqamish, banan, sitrus mevalar, kokos yongʻogʻi, sabzavot. Qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi. Oʻrmonlarda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Baliq va krevetka ovlanadi. Transport yoʻli uzunligi 301 km, avtomobil yoʻllari uz. 4,5 ming km. Asosiy dengiz portlari — Paramaribo va Mungo. S. chetga boksit, alyuminiy oksidi va alyuminiy, sholi, sitrus mevalar, yogʻochtaxta sotadi; chetdan xom ashyo, chala tayyor mahsulotlar, sanoat uskunalari, transport vositalari, yoqilgʻi, oziqovqat sotib oladi. AQSH, Niderlandiya, Norvegiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — surinam guldeni.

"Vare tayd" ("Xaqiqiy vaqt", kundalik gaz., 1957 yildan), "Vest" ("Gʻarb", kundalik gaz., 1909 yildan), "Omxoog" ("Choʻqqi", katolik xaftanoma, 1955 yildan). S.Surinam axborot agentligi (SNA), milliy axborot mahkamasi, 1977 y. asos solingan; "Stixting RadioOmrup Suriname", hukumat tijorat xizmati, 1965 y. tuzilgan. "Surinamse Televisi Stixting", hukumat telekoʻrsatuv tijorat xizmati, 1965 y. tashkil etilgan.

S.Surinam va niderland tilida rivojlanayotgan adabiyotini X. Sxauten (18a.), Y. King (19-a.) kabi shoirlar boshlab berishgan. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida S.Surinam tili taqiqlandi, yarim asr mobaynida faqat niderland tilidagi asarlar nashr etiddi. A. Xelmanning hikoya va romanlari, A. de Komning sheʼrlari yuzaga keldi. 40y.larda S.Surinam tilini tiklash harakati boshlandi. Maʼrifatparvar I.A. Kunders xalqning milliy ongini uygotish uchun kurashdi. Shoirlardan A. Sangodaryoning "Kurash", K. Verlogenning "Porloq inqilob" toʻplamlari, R. Dobruning sheʼrlari ijtimoiy muammolarni koʻtarib chiqdi. B. Vyanen, L. Van Myulirning qissa, hikoya va romanlari yeshlar hayetini, L. G. Ferrir, Rita Raman va Dobru asarlari S.Surinam xalqining mustaqillik yoʻlidagi kurashini aks ettiradi.<ref>"{{PAGENAME}}" ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20S%20harfi.pdf S-harfi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>