Xorazm viloyati: Versiyalar orasidagi farq

'''Xorazm viloyati''' — [[Oʻzbekiston|Oʻzbekiston Respublikasi]] tarkibidagi viloyat. 1925 yil fevraldan 1938 yil yanvargacha Xorazm okrugi. 1938 yil 15 yanvarda tashkil etilgan. Umumiy mаydоni – 6 300 kvаdrаt kilоmеtr. Iqlimi kоntinеntаl, o‘rmiyonа sоvuq qish vа quruq issiq yoz bo‘lаdi. Vilоyat аhоlisi 1 200 000 kishi, zеrо, tахminаn 80 fоizi chеt jоylаrdа yashаydi. Vilоyat 10 tа mа’muriy tumаngа аjrаtilgаn, mа’muriy mаrkаzi Urgаnchdir. Urgаnch аhоlisi 135 000 kishi. Vilоyatning bоshqа kаttа shаhаrlаri – Хivа vа Pitnak.<ref>"{{PAGENAME}}" ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20X%20harfi.pdf X-harfi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

Vilоyatdа 32 tа хоrijiy invеstitsiyali qo‘shmа kоrхоnа fаоliyat yuritаdi. Ulаr byudjеti 1997 yildа 301,7 milliоn АQSh dоllаrini tаshkil etdi. Vilоyat iqtisоdiyoti pахtаni qаytа ishlаsh vа оziq-оvqаt sаnоаtigа аsоslаngаn. Ko‘p sоnli pахtа tоzаlаsh zаvоdlаri, nеft qаzib оlаdigаn vа ipаk yigirаdigаn fаbrilаr, to‘qimаchilik vа vinоchilik kоrхоnаlаri vаva h.k.hokazo bоr. Shuningdеk qurilish mаtеriаllаrini ishlаb chiqаrish tаrаqqiy etgаn. Хivа gilаm fаbrikаsidа tаyyorlаngаn gilаmlаr butun dunyogа mаshhur.

Viloyat choʻl zonasida, Xorazm vohasining gʻarbiy qismida, oʻrtacha 100 m balandliqda joylashgan. Relyefi pasttekislikdan iborat. Amudaryo qad. deltasining bir qismi boʻlib, daryo yotqiziqlaridan tashkil topgan. Qoraqum choʻliga tutashgan gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismi qum bilan qoplangan. Foydali qazilmalardan ohaktosh, qum, gil va boshqa qurilish materiallari bor. Iqlimi keskin kontinental. Qishi moʻʼtadil sovuq, qor kam yogʻadi, yanv.ning oʻrtacha tempaturasi –5°, eng past tratemperatura –32°. Yozi issiq, quruq, iyulning oʻrtacha trasitemperaturasi 30°, eng yuqori tempatura 45°. Vegetatsiya davri 200–210 kun. Yiliga 78–79&nbsp;mm yogʻin tushadi, asosan, martaprel oylarida yogʻadi. Shim. va shim.sharqiy shamollar esadi. Yagona daryosi – Amudaryo viloyat hududida keng vodiy boʻylab oqadi, qirgʻoqlari past, shu sababli toshqin boʻlib turadi. Toshqinga qarshi dambalar qurilgan. Amudaryo suvidan yirik kanallar yerdamida ekinlarni sugʻorishda foydalaniladi. Viloyat janubida mayda shoʻr koʻl, botqoqlik va shoʻrxok koʻp. Tuproqlari Amudaryoning allyuvial yotqiziqlaridan tashkil topgan. Daryo vodiysida oʻtloqi, oʻtloqibotqoq tuproqlar, gʻarbida qumliklar uchraydi. Sugʻoriladigan yerlarda, asosan, boʻz tuproq boʻlib, kuchli shoʻrlangan. Viloyat hududining asosiy qismi haydaladigan yerlar. Amudaryo qayirlaridagi toʻqayzorlarda terak, tol, jiyda, yulgʻun, kandir, qumliklarda saksovul va boshqa oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan, asosan, kemiruvchilar, sudraluvchilar, toʻqayzorlarda toʻqay mushugi, chiyaboʻri; qushlardan toʻrgʻay, oʻrdaklar, kulrang gʻoz, oqqush, birqozon, baliqchi, dehqonchumchuq, qizilishton, zargʻaddoq va boshqa bor. Suv havzalarida ondatra va nutriya iqlimlashtirilgan.

Viloyatda paxta tozalash sanoati rivojlangan (barcha tuman markazlari va Urganch shahrida paxta tozalash zavodlari bor). Gurlan, Bogot, Xonqa, Urganch, Xiva va Hazoraspda toʻqimachilik, pillakashlik, tikuvchilik; Xivada gilam fkasifabrikasi, "Xiva gidami" aksiyadorlik jamiyati ishlab turibdi. Faoliyat koʻrsatayotgan jami korxona va tashkilotlar 13748 ta. Mikrofirmalar soni 11340 dan ziyod (2004).

Viloyat jamoa va xususiy xoʻjaliklarida 492,3 ming qoramol (shu jumladan, 202,1 ming sigir), 247,1 ming qoʻy va echki, 1437,6 ming parranda boqiladi. 6500 dan ziyod fermer xoʻjaligi chorvachilikka ixtisoslashgan. Urganch, Xiva parrandachilik fkalarifabrikalari faoliyat koʻrsatadi. Xorazm viloyatida Paxtachilik ilmiy tadqiqot stansiyasining paxtachilikbedachilik zonal kompleks tajriba styasi (Urganch shahrida), Qoraqum ilmiy tadqiqot stansiyasi, paxta navlarini tajriba qilish uchastkasi (Xiva tumanida), mevali daraxtzorlar koʻchatzori, oʻrmon koʻchatzori (Urganch tumanida) va boshqa bor.

Xorazm viloyatida xalq amaliy sanʼati va hunarmandchilik, ayniqsa, Xiva, Hazorasp va Xonqa shaharlarida kadimdan taraqqiy etgan. Yogʻoch oʻymakorligi, zargarlik, kandakorlik, gilamchilik, kulolchilik va boshqa rivojlangan. Xiva gilamchilik fkasifabrikasi, "Xiva sopoli" aksiyadorlik jamiyati va boshqa ishlab turibdi. Oʻzbekiston xalq rassomi A. Boltayev, xalq naqqoshlari va yogʻoch oʻymakor ustalari O. Polvonov, R. Masharipov, S. Bogʻbekov, mashhur kulol, koshinkor usta R. Matchonov va boshqalarning nomlari mashhur.

Xorazmda qadimdan dostonchilik rivojlangan. Xalq anʼanaviy dostonlari baxshilar orqali ogʻizdanogʻizga oʻtib sayqallangan. "Avazxon", "Bozirgon", "Sayyodxon va Hamro", "Qorakoʻz Oyim", "Gulruh pari", "Shobaxrom", "Zavriyo", "Oshiq Gʻarib va Shohsanam", "Yusup Ahmad", "Qirq mhhd> kabi dostonlar Xorazm xalq ogʻzaki ijodining nodir boyligidir. Xorazm xalq dostonlari hajmi boshqa oʻzbek xalq dostonlariga qaraganda kichikligi, shu bilan birga musiqaviyligi bilan ajralib turadi. Xorazmda doston kuylovchilarni baxshi deb atab kelganlar. Xorazm vohasida 19-asrning 1-yarmida Eshvoy baxshi mashhur boʻlgan. Xorazm vohasida muallif nomi bilan atalgan "Eshvoy nagʻmasi" kuyi tarqalgan. 19-asrda Xorazmda yashab ijod qilgan baxshilardan Otash, Gʻaribniyoz baxshilar, Bobo baxshi, Jumanazar baxshi Bobo baxshi oʻgʻli, Bekjon baxshi, Abdrim baxshi va boshqa shuhrat qozongan. 20-asr boshlarida Xoʻjayoz baxshi atokli baxshi hisoblangan. U "Oshiq Gʻarib va Shohsanam", "Sayyodxon va Hamro", "Bozirgon", "Alpomish" va "Goʻroʻgʻli" turkumidagi dostonlarni yod bilgan va uni xush ovoz bilan dutor jurligida ijro etgan. Undan keyingi davrda Bola baxshi, Matnazar Jabbor oʻgʻli, Qalandar baxshi, Bola baxshining farzandlari Norbek baxshi, Matyokub va Yetmishboy baxshilar Xorazm dostonchilik maktabini taraqqiy qilishga xissa qoʻshdilar.

Xorazm viloyatidagi tarixiy va meʼmoriy yodgorliklar jahonga mashhur. Viloyatda 149 meʼmoriy va shaharsozlik, 16 arxeologik, 21 monumental sanʼat va haykaltaroshlik yodgorligi bor. Meʼmoriy yodgorliklarning asosiy qismi Xiva shahrida joylashgan. Uning Ichan qalʼa qismi esa YUNESKOning Jahon merosi shaharlari tashkiloti hisobiga kiritilgan. Xivadagi yodgorliklardan Juma masjid (10–18-asrlar), Pahlavon Mahmud meʼmoriy majmuasi (14-asr, 19–20-asr boshlari), Sayid Aloviddin (14–18-asr larasrlar), Uch Avliyo (1549, 1821) makbaralari, Toshhovli (19a.), Koʻhna Ark (17–19-asrlar) saroylari, Muhammad Aminxon Madrasa va minorasi va boshqa mehmonlar va sayyohatchilar diqqatini oʻziga tortadi. Shuningdek, Xiva, Hazorasp, Xonqa, Shovot, Yangiariq, Qoʻshkoʻpir, Bogʻot va boshqa tumanlarida ham tarixiy obidalar mavjud. Shulardan Xiva tumanidagi Chodra hovli (18–19-asrlar), Shohimardon meʼmoriy majmuasi (19-asr), Qubla Tozabogʻ saroyi (1893–1913), Hazoraspdagi Muzrobshoh (16–18-asrlar), Shayx Kosim eshon makbaralari (18–19-asrlar), qadimgi Hazorasp qalʼasi (mil. av. 6–5-asrlar), Xonqa tumanidagi Sayd ota masjidi (1766), Shovot tumanidagi Vayangan bobo makbarasi (16–19-asrlar); Yangiariq tumanidagi Shayx Muxtor Valiy (Ostonabobo, 14a) meʼmoriy majmuasi; Qoʻshkoʻpir tumanidagi Imoratbobo meʼmoriy majmuasi (16–19-asrlar) va boshqalarni aytish mumkin.