Zimbabve: Versiyalar orasidagi farq

'''Zimbabve''' (Zimbabwe), Zimbabve Respublikasi (Republic of Zimbabwe) — Afrika jan.dagijanubidagi davlat. [[BMT]] aʼzosi. Mayd. 390,76 ming km{{sup|2}}. Aholisi 11,5 mln. kishi (2001). Poytaxti [[Xarare|Harare]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 8 viloyat (province)ra boʻlinadi.

Zimbabve —– respublika. Avvalgi nomi —– Janubiy Rodeziya. Britaniya Hamdoʻstligi tarkibiga kiradi. 1980 yilda mamlakat mustaqillikka erishgach, 3.Zimbabve Respublikasi deb ataladigan boʻldi. Amaldagi konstitutsiyasi 1980 yilda qabul qilingan, unga 1987 va 1989 yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi —– prezident (1987 yildan R. G. Zimbabve gerbi. Mugabe). U toʻgʻri umumiy ovoz berish yoʻli bilan 6 yil muddatga saylanadi va cheklanmagan marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat bir palatali parlament. Uning vakolat muddati —– 5 yil Ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi. Prezident hukumatga boshchilik qiladi, vitseprezidentlarni va vazirlarni tayinlaydi.

Zimbabvening katta qismini tokembriy kristall jinslaridan tuzilgan Matabele va Mashona platolari egallagan (eng baland joyi —– Inyanga togʻi, 2596 m). Hududi aksar qismining bal. —– 800–1500 m. Platolar shim.dashimoida Zambezi daryosi vodiysiga, jan.dajanubida esa Limpopo daryosi vodiysiga zinapoyasimon pasayib tushadi. Foydali qazilmalari: xrom, litiy, temir, mis, qalay rudalari, oltin, toshkoʻmir, asbest. Iklimi mamlakatning shim. qismida ekvatorial mussoili, jan.dajanubida tropik passatli iqlim. Eng issiq oyi (yanv.)ning oʻrtacha trasi 21—2721–27°; eng salqin oyi (iyul)niki 10—1710–17°. Oʻrtacha yillik yogʻin jan.gʻarbda 300–700 mm dan Inyanga togʻi sharqiy etaklarida 1000–2000 mm gacha. Yirik daryolari: Zambezi, Limpopo va Sabi. Zambezi daryosining oʻrta oqimida yirik Kariba suv ombori bor. Aksari qismi jigarrang tuprokli yerlarda oʻsadigan savannalardan iborat, jan. quruq dashtlar. Hayvonot dunyosi xilmaxil: kiyik, buyvol, jirafa, zebra, fil, karkidon, sher, begemot, qoplon, sirtlon, boʻri va bboshqalar. Zimbabveda umumiy maydoni 26 ming km{{sup|2}} milliy bogʻ va noyob hayvonlar saklanadigan qoʻriqxonalar bor. Yiriklari —– Xvange, Matusadona, ViktoriyaFoleViktoriya-Fole, ManaPulsMana-Puls va bboshqalar. Aholisining 90% mashona va matabele elatiga mansub afrikalik bantular; yevropaliklar, osiyoliklar ham bor. Shahar aholisi 26,4 %. Rasmiy tili —– ingliz tili. Dindorlarning aksariyati xristianlar va mahalliy anʼanaviy dinlarga ibodat qiluvchilar. Yirik shaharlari: Harare, Bulavayo, Gveru, Kvekve, Kadoma, Mutare, Masvingo.

Zimbabve hududidan topilgan qad. buyumlar (sopol idishlar, toshdan yasalgan mehnat qurollari) paleolit davriga taallukli. 12—1712–17-asrlarda bu yerda Monomotapa davlati mavjud boʻlgan. Arxeologik topilmalar (turar joylar, irrigatsiya inshootlari va bboshqalar.) buning dalili boʻla oladi. 16a.da16-asrda shu davlat portugal mustamlakachilarining xurujini qaytardi. 18a.da18-asrda Limpopo va Zambezi daryolari oraligʻida mashona qabilasi hukmronlik qilgan. 19a. 50—60yillarida50–60yillarida Zimbabvega ingliz mustamlakachilari bostirib kira boshladi. 1889 yil Angliya qirolichasi Viktoriya "Britaniyaning Janubiy Afrika kompaniyasi" ("British Saut Afrika kompani", 1888 yil S. Rode tomonidan tuzilgan)ga 3.Zimbabve hududi ustidan maʼmuriy rahbarlik qilish huquqini berdi. S. Rode tabele qabilasining oliy boshligʻi Lobenguladan foydali kazilmalarni kazib olish uchun ruxsatnoma ham oldi. 1893 yil ingliz qoʻshinlari mamlakatni bosib oldi va uni Rode sharafiga Jan. Rodeziya deb atay boshladi. Afrikaliklar mustamlakachilarga qarshi bir necha marta qoʻzgʻolon koʻtarib chiqishdi, ayniqsa 1896—1896– 97 yillarda juda katta qoʻzgʻolon boʻlib, mustamlakachilar uni shafqatsizlik bilan bostirdi.

Smit hukumatining siyosati afrikaliklarning qattiq qarshiligiga duchor boʻldi. 1974 yil Milliy majlisga oʻtkazilgan saylovni afrikaliklar boykot qildilar. 1974 yildek.dayil dekabrda Lusaka (Zambiya)da Afrika Milliy kengashi, Zimbabve afrika xalqi ittifoqi, Zimbabve afrikaliklar milliy ittifoqining rahbarlari Jan.Janubiy Rodeziya mahalliy aholisining tub manfatlarini ifoda etgan konstitutsiyey konferensiya chaqirishni talab etdilar. Mazkur uchrashuv qatnashchilari kelishib, oʻz tashkilotlarini birlashtirib, yagona partiya —– Afrika Milliy kengashini tuzishga ahd qildilar. Jan. Rodeziya mahalliy aholisining irqchilik tuzumiga qarshi ozodlik harakatini Afrika birdamligi tashkiloti, barcha taraqqiyparvar kuchlar quvvatladi. 1976 yilda tuzilgan hamda Afrika Milliy kengashi bilan Zimbabve afrika xalqi ittifoqini oʻz ichiga olgan Zimbabve vatanparvarlik fronti bu kurashning kuchayishiga koʻmaklashdi. 1978 yilda Ya. Smit bilan afrikalik qoʻgʻirchoq arboblar oʻrtasida "ichki ahvolni tartibga solish" toʻgʻrisida bitim tuzildi. 1979 yil aprelda oʻtkazilgan soxta saylov natijalarini xalqaro miqyosda hech kim tan olmadi. Oʻsha yil dek.dadekabrda Londonda boʻlib oʻtgan konferensiyada boʻlgʻusi konstitutsiya va saylov oʻtkazish toʻgʻrisida kelishib olindi. 1980 yildagi saylovda vatanparvar kuchlar gʻalaba qozondi. 1980 yil 18 apr.daaprelda mustaqil 3.Zimbabve Respublikasi eʼlon qilindi. 1987 yilgi saylov ham shu kuchlar gʻalabasi bilan yakunlandi. 3.Zimbabve —– 1980 yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami —– 18 apr. —– Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1980). OʻzRningOʻzbekiston Respublikasining mustaqilligini 1992 yil 27 yanvarda tan olgan.

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. 3.Zimbabve afrikaliklar milliy ittifoqi —– Vatanparvarlik fronti, 1963 yilda asos solingan; 3.Zimbabve birligi harakati, 1989 yil tuzilgan; 3.Zimbabve afrikaliklar milliy ittifoqi, 1977 yil tashkil etilgan; 3.Zimbabve konservativ uyushmasi, 1962 yilda asos solingan, 1984 yilgacha Rodeziya fronti, Respublika fronti deb atalgan; Birlashgan partiyalar, 1994 yilda tuzilgan. 3.Zimbabve kasaba uyushmalari kongressi —– Birlashgan kasaba uyushma markazi. Taʼsis kurultoyi 1981 yil fevral—martdafevral–martda boʻlib oʻtgan.

Mahsulot i.ch.ishlab chiqarish va konchilik sanoati iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Bu tarmoqdar mahsulotining 90% eksport qilinadi. Sanoati oziqovqat, toʻqimachilik, yogʻochsozlik, kimyo, avtomobil yigʻuv, metallurgiya hamda konchilik tarmoklaridan iborat. Gveru va Masvingo atrofida xromit, Zvishavani yaqinida asbest, Mxangurada mis, Shangani konlarida nikel, oltin qazib chiqariladi. Mahalliy ehtiyoj uchun toshkoʻmir va temir rudasi, qalay, kumush, volfram va b.boshqalar qazib olinadi. Energetikasi Zambezi daryosidagi Kariba GESdan va sanoat mintaqalaridagi issiklik elektr styalaridan iborat. Yiliga oʻrtacha 7,6 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalari Harare va Bulavayo shlarida joylashgan. Kadomada toʻqimachilik, Kvekveda qora metallurgiya korxonalari, Gveru, Kvekveda ferroxrom i.ch.ishlab chiqarish, KamativiDeteda qalay eritish va tozalash, Alyaskada mis zdlarizavodlari bor. Ferukdagi neft mahsulotlari zdizavodi Yaqin Sharqdan keltirilgan xom neftni qayta ishlaydi. ShervudBlokdagi yirik kt ammiak va nitratammoniy zdlarinizavodlarini oʻz ichiga oladi. Harare, Senent va KollinBaukda sement zdlarizavodlari bor.

Asosiy ekinlari: makkajoʻxori (ekinzorlarning 60—7060–70%), paxta, tariq, oq joʻxori, yer yongʻoq, sholi. Shim.sharqiy, shim.gʻarbiy viloyatlarida, Markaziy hamda sharqiy Mashonalend va Masvingodagi tovar mahsulot ishlab chiqaruvchi xoʻjaliklarda tamaki, Kadoma, Chinxoyi va Mxangura hududida paxta, shim.gʻarbdagi Chirundu hududida va mamlakat jan.sharqida shakarqamish yetishtiriladi. Chorvachilikda, asosan, goʻshtbop qoramol boqiladi. Mamlakat jan. va markazi eng muhim intensiv chorvachilik hududidir. Oʻrmonzorlarning asosiy qismi mamlakatning gʻarbida boʻlib, koʻp miqdorda yogʻoch tayyorlanadi.

Engmuhimtransport turi —– temir yoʻl Uning uz. 12,8 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 85,2 ming km. Neft quvurlari uz. 288 km. Harareda xalqaro Kentukki aeroporti bor. 3.Zimbabve chetga tamaki, oltin, ferroqotishma, paxta, asbest, nikel, mis rudalari, kandshakar, mol goʻshti va b.boshqalar sotadi. Chetdan mashinalar, transport uskunalari, kimyo sanoati mahsulotlari, xom ashyo va yoqilgʻi sotib oladi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: JAR, Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH, Italiya, Yaponiya va Afrikadagi qoʻshni mamlakatlar. Pul birligi —– 3.Zimbabve dollari.

Zimbabveda davlatga qarashli va xususiy davolash muassasalari mavjud. Mamlakat mustaqillikka erishgandan keyin goʻdaklarning nobud boʻlishini, yuqumli kasalliklarni kamaytirish, xalq sihatsalomatligini yaxshilash choratadbirlari kurila boshladi. Shifokor va hamshiralar Harare un-tiuniversiteti kolleji huzuridagi tibbiyot maktabida tayyorlanadi.

Mustaqillik arafasida aholining 75% savodsiz edi. 1981 yildan majburiy boshlangʻich taʼlim joriy qilindi. Katta yoshdagi aholi oʻrtasida savodsizlikni tugatish harakati kuchaytiriddi. 80yillarda quyidagi maorif tizimi karor topdi: 5—65–6 yoshli bolalar uchun maktabgacha sinflar; 7 yoshdan 7 yillik boshlangʻich maktab; 6 yillik oʻrta maktab.

Hunartexnika taʼlimi boshlangʻich maktab negizida hunar bilim yurtlarida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari ped. bilim yurtlari va kollejlarda tayyorlanadi. Harareda oʻrta maktablar uchun oʻqituvchilar tayyorlaidigan yangi ped. kolleji ochilgan. Hararedgi 3.Zimbabve un-tininguniversitetining 9 ftida 3 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi, 564 oʻqituvchi dare beradi. Unt xuzurida intlar, shu jumladan Ped. inti, bir necha kollej bor.

Yirik kutubxonalari: Hararedagi Zimbabve universitetining kutubxonasi, Parlament kutubxonasi, qirolicha Viktoriyaning memorial kutubxonasi, Bulavayoda 3.Zimbabve Milliy kutubxonasi, Ommaviy kutubxona va b.boshqalar Muzeylari: Harare va Bulavayodagi Zimbabve Milliy muzeylari, Hararedagi Zimbabve Milliy galereyasi, Gverudagi tarix muzeyi, Mugaredagi arxeologiya, tarix, etn. muzeylari.

Harareda qishloq xoʻjaligi sohasidagi tadqiqotlar kengashi (uning tarkibida 7 institut va 8 tadqiqot hamda tajriba styasi), shuningdek, Gerbariy va botanika bogʻi, Veterinariya i.t.ilmiy lab.sitadqiqot laboratoriyasi, Urmontexnika tadqiqot markazi, Obhavoni oʻrganish xizmati, Geol. xizmati, Zimbabve ilmiy kengashi, Tamakishunoslik tadqiqot markazi, Paxtachilik tadqiqot markazi, bir kancha ilmiy jamiyat va uyushmalar bor.

Asosiy gazeta va jurnallari: "Gerald" ("Xabarchi" ingliz tilidagi kundalik gazeta, 1891 yildan), "Kronikl" ("VokealarVoqealar", ingliz tilidagi kundalik gazeta, 1894 yildan), "Sandi meyl" ("Yakshanba xabarnomasi", ingliz tilidagi yakshanbalik gazeta, 1935 yildan), "Faynenshl gazett" ("Moliyaviy gazeta", ishbilarmon doiralarning ingliz tilidagi haftanomasi, 1970 yildan), "Zimbabve nyus" ("Zimbabve yangiliklari", ingliz tilidagi oylik jur., 1974 yildan), "Zimbabve gavernment gazett" ("Zimbabve hukumat gazetasi", ingliz tilidagi haftanoma). Zimbabve Afrikaaro axborot agentligi (ZIANA) 1981 yildan faoliyat koʻrsatadi. Zimbabve radioeshittirish korporatsiyasi —– davlat radio va telekoʻrsatuv xizmati 1964 yilda tuzilgan.

Zimbabve adabiyoti ingliz tilida, shuningdek, shona va matebele tillarida rivojlanmoqda. Shona va matebele xalkdarining qad. boy folklor anʼanalri bor. Afsonalar, ertaklar, qoʻshiqdar, maqollar xalq tarixi va donishmandligini ifodalaydi. 1957 yilda S. Mutsvayroning "Fezo" kitobi chiqquncha, asosan, oq tanli yozuvchilarning 19a. oxirida vujudga kelgan ingliz tilidagi adabiyoti haqidagina gapirish mumkin. Oq tanli yozuvchilar asarlarining asosiy mavzui dastlabki kelgindilarning hayoti va sarguzashtlari edi. Ayrim asarlardagina ijtimoiy ohanglar yangraydi. A. Sh. Kripe "Gʻamgin diyor" (1911) va "Sohil daraxtlari yurti" (1913) romanlarini tub joy aholiga xayrixohlik bilan yozgan. 50yillar50-yillar oxiriga kelib mahalliy tillarda lotin alifbosidagi asarlar paydo boʻldi. Afrikalik yozuvchilar anʼanaviy turmush tarzi bilan zamonaviy —– yevropalashgan turmushning toʻqnashuvlari haqida yozadilar. Mustaqillik eʼlon qilingach, adabiyot rivojlana boshladi. Afrikalik yozuvchilar zamonaviy badiiy janrlar —– roman, qissa, hikoyalarga murojaat etmoqdalar. Ch. Mungoshining "Yomgʻir yogʻa qol" romanida afrikalik dehqonlarning nochor ahvoli tasvirlangan. V. Katiyoning "Yer farzandi" romanida yoshlarning Qarshilik harakatiga qoʻshilishi, irqchilik tartiblariga qarshi kurashi ifodalangan.

Zimbabvening turli joylarida paleolit davriga mansub qoya rasmlari saqlangan. Rasmlarda odam va hayvonlar, 3.Zimbabve xalqlarining urfodatlari aks ettirilgan. Gematitdan yasalgan dunyodagi birinchi "qalam" —– qoʻngʻir va qizgʻish tayoqchalar Matopo togʻidagi Bambata gʻoridan topilgan. 19a. Monomotapa davlati (14—1714–17-a.lar) madaniyati taraqqiyoti qoldiqlari —– 3.Zimbabve, Inyanga majmualari, Dxlo-Dxlo, Kami kabi tosh istehkomlari harobalari topilgan. Qalin granit devorlar, qushlar tasvirlangan tosh ustunlar, sopol idishlarning qoldiqlari saklangan. 3.Zimbabve qishloqlarining tarhlari qad. majmualarni eslatadi (turar joy va xoʻjalik binolari paxsa devor bilan oʻralgan). Turar joylar orasida tomi konussimon aylana kulbalar koʻp. 19a. oxirlaridan shaxmat taxtasi shaklida loyihalashtirilgan kam qavatli gʻisht binolardan iborat shaharlar qurildi. 1950yillardan keyin Harare, Bulavayo va b.boshqalar shaharlarda zamonaviy koʻp qavatli binolar kurila boshladi. Keyingi yillarda 20—3020–30 qavatli maʼmuriy binolar qad koʻtardi.

Badiiy hunarmandchilikdan yogʻoch oʻymakorligi, kulolchilik (geometrik naqsh bilan ziynatlangan hurmacha, koʻzalar), savat toʻqish taraqqiy etgan. 20-a.ning 60-yillarida professional tasviriy sanʼat vujudga keldi. Rassomlar orasida kishilarga va oʻz vatani tabiatiga muhabbat ifodalangan realistik asarlarning mualliflari S. Songo, J. Ndandarika, T. Mukarobgvalar ajralib turadi. Haykaltaroshlar (T. Dube, Y. Likoto, B. Mteki) Afrika haykaltaroshligiga xos timsollarni va anʼanaviy xususiyatlarni saqlashga harakat qiladilar. Zimbabveda rassomlik, haykaltaroshlik, amaliy sanʼat asarlari koʻrgazmalari muntazam tashkil etiladi.

Zimbabvening musiqiy madaniyati turli xalkdarning , asosan, shonlarning musiqa sanʼatini oʻz ichiga oladi. Musiqa anʼanalari 3.Zimbabve, soʻngra esa Monomotapa davlati qad. madaniyati bilan chambarchas bogʻliq. Bu davlatning ijtimoiy turmushida marombe deb atalgan saroy xonanda va sozandalari muhim rol oʻynagan. Nayni eslatuvchi va torli mbira, kalimba, chipendani, chimazambi, chitembe sozlari, nogʻoraga oʻxshash baraban keng rasm boʻlgan. Shonlarning musiqiy madaniyatida koʻpchilik boʻlib qoʻshiq ijro etish (xorlar, cholgʻu ansambllari) ustunlik qiladi. 20-asr 2yarmidan afroyevropacha oʻziga xos uslublar ommalashdi. Musiqa masalalari bilan, asosan, Sanʼat ishlari kengashi shugʻullanadi. Zimbabveda Harare va Bulavayo musiqa kollejlari bor.

Mustamlakachilik davrida yevropaliklarning bir necha havaskorlik teatr birlashmasi bor edi. 1950yillar1950-yillar oxiridan tub joy aholi orasida teatr havaskorlik sanʼati rivojlana boshladi. 1961 yilda zulularning teatr guruhi Solsberi (Harare)da U. Shekspirning "Makbet" asarini sahnalashtirdi. "Umabata" nomi bilan qoʻyilgan bu asar voqealari Zululendda sodir boʻlgan, deb talqin etildi. Unda afrikaliklarning ohanglari va raqslaridan foydalanildi. 1980yillardagi yangi pyesalar (T. K. Tsodzoning shon tilidagi "Shanuko", B. Chidyamatambaning "Zimbabve ovozi" va b.boshqalar)da eng muhim ijtimoiy muammolar koʻtarildi, ijtimoiy tengsizlik, zolimlarning muttahamligi, qabilaviy bidʼatlar fosh etildi. Oʻtmish sarqitlarini fosh etuvchi "Mukadet oilasi" teleserialining muallifi va ijrochisi S. Madzikatire ayniqsa mashhur boʻldi. ZIMMIY, ahl azzimma (arab.—– musulmonlar himoyasidagi aholi) —– oʻrta asr arab xalifaligidagi musulmon boʻlmagan xalklar (asosan, yaxudiy va xristianlar). Zimbabvelar bilan tuzilgan shartnomata koʻra, arab qoʻmondonligi ularning molmulki va oʻzlarining daxlsizligini himoya etgan hamda diniy urfodatlariga ijozat bergan. Buning evaziga Zimbabvelar davlat xazinasiga jizya va xiroj toʻlab turishgan. Zimbabve atamasi dastlab Muhammad (sav)ning arab qabilalariga yuborgan nomalarida (629—630629–630 yillar) va Qurʼonning 9surasida uchraydi. 11a.da11-asrda alMavardial-Mavardi 3.Zimbabve rioya qilishi lozim boʻlgan 6 majburiy va maqbul shartni bayon etgan: Muhammadni, musulmonlar dinini yomonlamaslik, musulmon ayollarga tegajogʻlik qilmaslik va ular bilan nikohda boʻlmaslik, musulmonlarni boshqa dinga oʻtishga ogʻdirmaslik, musulmonlar bilan jang qilayotgan tomonga yordam bermaslik. Zimbabvening bu shartlardan birortasiga rioya qilmasligi uni homiylikdan mahrum etadi, qonundan tashqari holatga qoʻyadi. Maqbul shartlar: kiyimda musulmonlarnikidan ajratib turuvchi belgilar boʻlishi, musulmonlar uyidan baland uy qurmaslik, musulmonlar bor joyda oʻzining muqaddas kitobini baland ovozda oʻqimaslik, ular oldida sharob ichmaslik, oshkora ravishda xoch taqmaslik va choʻchqa boqmaslik, marhumlarini imijimida dafn qilish, zotli ot va tuyalar minmaslik. Bu shartlar tuzilgan shartnomaga kiritilgan boʻlsagina ular majburiy edi, ularni buzish Zimbabveni homiylikdan mahrum qilish uchun asos boʻla olmasdi, lekin jazolanishi kerak edi. Oʻrta asrda boshqa dinga eʼtiqod qiluvchilar ilk islomdagiga qaraganda koʻproq siquvga olingan boʻlsada, tashqi siyosiy va harbiy omillar taʼsir qilgan vaqtlardan boshqa paytlar musulmonlarning Zimbabvega munosabati toqat qilarli darajada edi. Orqasida hech qanday tashqi kuch turmagan yahudiylarning ahvoli bir muncha yaxshi boʻlgan. 19a.da19-asrda Yevropa davlatlari Usmon imperiyasida xristianlarning ahvoli haqidagi masaladan imperiyaning ichki ishlariga aralashish uchun bahona sifatida foydalandi, xristianlar esa oʻzoʻzidan ular taʼsirini oʻtkazuvchilarga aylanib qoldi. Natijada xristianlarga munosabat yomonlashib Suriya va Livanda 1860 yil qonli toʻqnashuvlar kelib chiqdi. Hoz. kunda 3.Zimbabve tushunchasi amalda emas, musulmon mamlakatlarida turli dinga eʼtiqod qiluvchi fuqarolar umumiy qonunga boʻysunadilar.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>