Chili: Versiyalar orasidagi farq

▲CHILI (Chile) Chili Respublika s i (República de Chile) — Jan. Amerikaning jan.gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 756,9 ming km². Aholisi 15,824 mln. kishi (2003). Poytaxti — Santyago shahri Maʼmuriy jihatdan 13 viloyat (region), jumladan, Santyago poytaxt viloyatiga boʻlinadi.

▲Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi dehqonchilik. Bugʻdoy, arpa, makkajoʻxori, kartoshka, dukkakli don ekinlari ekiladi. Bogdorchilik (olma, sitrus mevalar, shaftoli) va tokchilik rivojlangan. Qand lavlagi, zigir, tamaki, zaytun yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, echki, choʻchqa, yilqi boqiladi. Yirik shaharlar atrofida sut chorvachiligi rivojlangan. Dengizdan baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi. Oʻrmonda yogʻoch tayyorlanadi.

▲Transporti. Mamlakat ichkarisida yuk tashishda avtomobil transporti yetakchi oʻrinda. Avtomobil yoʻllari uz. 79,8 ming km. Transport yoʻlining uzunligi 6,6 ming km. Tashqi savdo aylanmasining asosiy qismi dengiz transportiga toʻgʻri keladi. Muhim dengiz portlari: Uasko, Valparaiso, Tokopilya. Santyago shahrida xalqaro aeroport bor. Ch. chetga mis, baliq va dengiz mahsulotlari, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, selitra, qogʻoz, yod chiqaradi; chetdan neft, kimyo buyumlari, elektron va mashina jihozlari oladi. Tashqi savdoda AQSH, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Argentina, Braziliya, Yaponiya,Meksika bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — chili pesosi.

▲Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Ch.da vrachlar universitetlarning tibbiyot ftlarida tayyorlanadi.

▲Mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 8 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan. Asosiy deb nomlangan boshlangʻich maktabda oʻqish 8 yil, oʻrta maktabda 4 yil Asosiy maktab negizida 4 yillik hunartexnika maktablari va ped. bilim yurtlari ishlaydi. Mamlakatda 8 universitet bor. Yiriklari: Chili universiteti (1843), Texnika davlat universiteti (1947), Katolik universitet (1888); hammasi Santyago shahrida. Shuningdek, 3 oliy kollej, konservatoriya va amaliy sanʼat maktabi mavjud. Ilmiy muassasalar, asosan, Santyago shahrida joylashgan.institutlar Chili bakteriologiya instituti (1929), meteorologiya xizmati (1894), harbiy geogr. instituti (1922), geogr., geodeziya va geofizika milliy qoʻmitasi (1955), gidrografiya instituti (1874, Valparaiso), geol. instituti (1957), Antarktida instituti (1963), yadro energiyasini oʻrganish milliy markazi, Okeanografiya instituti (1945, Valparaiso), Lebu ilmiy instituti (1945, araukanlar tarixini oʻrganadi), Ch. akademiyasi (1855), Ch. Tabiiy fanlar akademiyasi (1926), Ch. tarix akademiyasi (1940), Chili FA (1964)da olib boriladi. Yirik kutubxonalari: Ch. milliy kutubxonasi (1813), Chili universitetining markaziy kutubxonasi; ikkovi ham Santyago shahrida. Muzeylari — Milliy tarix muzeyi, Nafis sanʼat milliy muzeyi, Ped. muzeyi, hozirgi zamon sanʼati muzeyi, amerika xalqi sanʼati muzeyi va boshqa

▲Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Ch.da bir kancha gaz. va jur. nashr etiladi. Asosiylari: "Analisis" ("Tahlil", haftalik jur., 1977 yildan), "Merkurio" ("Merkuriy", kundalik gaz., 1827 yildan), "Nason" ("Millat", kundalik gaz., 1917 yildan), "Oy" ("Bugun", haftalik jur., 1977 yildan), "Segunda" ("Sekunda", kundalik kechki gaz., 1931 yildan), "Tersera" ("Chorak", kundalik gaz., 1950 yildan), "Ultimas notisias" ("Soʻnggi axborot", kundalik gaz., 1902 yildan).

▲Orbe Servisnoye Informatios (SA) hukumat axborot agentligi 1953 yil fevralda tuzilgan. Ch. yangiliklar agentligi, 1993 yil asos solingan. Ch. radiostya assotsiatsiyam 1936 yil da tashkil etilgan; 455 radiostyani birlashtiradi. Ch. — 7 kanal milliy televideniyesi hukumat mahkamasi boʻlib, 145 styani birlashtiradi. Bir qancha tijorat radio va televideniye styalari bor.

▲Adabiyoti Ch.ni Ispaniya bosib olgandan beri ispan tilida rivojlanmoqda. Ispaniyalik A. de ErsilyaiSuniga (1533—94)ning "Araukana" dostoni (1—3 qismlar, 1569—89) 16-asrda yaratilgan eng yirik asar hisoblanadi (unda araukanlarning ispan mustamlakachilarga qarshi kurashi aks ettirilgan). Bu davrda kreollar folklori ispan xalq sheʼriyati asosida rivojlandi. Amerikadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun kurashi davri (1810—26)da publitsistika asosiy janr boʻlib qoldi. Birinchi Ch. gazetasi — "Aurora de Chile" ("Chilining tonggi shafagʻi")ning asoschisi K.Enrikes bu janrda ijod qilgan ijodkorlarning yorqin vakilidir. Milliy dramaturgiya asosini M.Magalyanes yaratdi. 1818 yil Chili mustaqillikka erishgach, Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi kup adiblar Ch.da yashab ijod qildilar. Venesuela yozuvchisi, olim va davlat arbobi A.Belo, argentinalik yozuvchi, jamoat arbobi va maʼrifatparvar D.M.Sarmyanto va boshqa ijodi Ch. madaniyati rivojida muhim rol oʻynaydi. Ch. jamoat arbobi, olim va adib X.VLastarrin (1817—88) Ch. adabiyot jamgʻarmasini tashkil etib (1842), milliy adabiyotni yaratish vazifasini qoʻydi. 19-asr 1yarmida sheʼriyat romantizm ruhida rivojlandi (S.Sanfuentos, E.Lilo va boshqalar). Nasrda kostumbrizm yetakchi yoʻnalish boʻlib qoldi. 19-asr oʻrtalarida tanqidiy realizm maydonga keldi. A.Bleyet Gana (1830—1920) uning yirik vakilidir. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida P.A.Gonsales Bastias, M.Xara va boshqa sheʼriyatda yangi badiiy shakllarni izlay boshladilar. Bunga maʼlum darajada nikaragualik shoir R.Dario ijodi taʼsir koʻrsatdi. 1920- yillarda T.Mistral, V. Uydobro kabi shoirlar samarali ijod qildilar. 30- yillarda shoir P. Neruda ijodi chuqur evolyutsiyani boshidan kechirdi. Shu davrda ijod qilgan F. Gana, F.Santivan, L.Duran va boshqa oʻz asarlarida dehqonlar hayotini aks ettirdilar. Dehqonlarning sinfiy kurashi R.Lomboy, M.Gerrero romanlarida, ishchilar hayoti, ularning farovon kelajak uchun kurashi N. Gusman, A.Sabeli, D.Munos, G.Senteno, V.Teytelboym romanlarida oʻz ifodasini topdi. F. Koloan, M.Roxas, G.Atias nasriy asarlari ijtimoiy muammolarga bagʻishlandi. 1960—70 yillarda siyosiy qoʻshiqlar janri keng tarqaldi. V. Xara bu janrda ijod qilgan ijodkorlarning yorqin vakilidir. Mamlakatda harbiy xunta hokimiyat tepasiga kelgach (1973), koʻp adib va shoirlar taʼqib ostita olindi. Mamlakatni tashlab ketishga majbur boʻlgan adiblar oʻz asarlarida Ch. fojiasini aks ettirdilar (A.Skarmet, V.Teytelboym romanlari va b,).

▲Meʼmorligi. Ch. hududida yashagan indeyslarning qad. sanʼatidan qalʼalar, baland tosh devor bilan oʻralgan 1—2 qavatli uylardan iborat qishloq xarobalari saqlangan. 16-asrdan fort, shahar va cherkovlar, ichki hovlisi boʻlgan 1 qavatli uylar qurildi. 18—19-asrlarda barokko va klassitsizm uslubida shahar binolari, cherkov va saroylar barpo etildi (meʼmorlar X. ToeskaiRichi, M. de Xara Kemada). 19-asr Ch. meʼmorligida eklektizm, 20-asr boshlarida modern uslubi karor topdi. 20-asrning oʻrtalarida shaharlar qayta qurildi, zamonaviy meʼmoriy inshootlar, jumladan, "Gonsales Kortes" (1960—63, meʼmor S.Gonsales va boshqalar), "Portales" (1961—63, meʼmor K.Breshani va boshqalar) turar joy majmualari, Santyagoda Texnologiya instituti (1962—65, meʼmor K.Breshani va boshqalar) bunyod etildi.

▲Tasviriy sanʼati. Indeyslarning kad. madaniyati Peru madaniyati bilan bogʻliq. Turli shakllarda yasalgan va rayem solingan sopol idishlar, metall taqinchoqlar, odam va ov manzaralarining qoyatoshlarga ishlangan tasviri saqlangan. Bu anʼanalar toʻquvchilik, kulolchilik, yogʻoch oʻymakorligida oʻz aksini topgan. 18—19-asrlarda manzara rassomligi va haykaltaroshligi, gravyura rivojlandi (A.Santelises). 19-asr oʻrtalarida portretchilar F.X.Mandola, A.Gana, 19-asr 2yarmida rassomlar P.Lira va M.A.Kiro ijod qildilar. Rassomlar A.Valunsuela Lyanos, E.Plasa, haykaltaroshlar N.Plasa, V.Arias 19 va 20-asrning realist ustalari boʻlgan. 20-asrda Ch.da turli modernistik oqimlar (kubizm, syurrealizm, abstraksionizm) keng tarqaldi. K.Ermosilya Alvares, G.Nunyes, P.Lbos, X.Eskames kabi rassomlar, L.Dominges, S. Roman Roxas kabi haykaltaroshlar realistik anʼanalarda ijod qildilar.

▲Musiqasi. Ch.ning qad. musiqa madaniyatini tub joy aholisi avlodlari, avvalo, araukanlar saqlab kelmoqdalar. Ularning asosiy musiqa asboblari: zarbli — baraban (kultrun), shakildoq (uada); puflama — trutruka, lolkin, pifyulka. Kreollar xalq musiqasi argentina xalq musiqasiga yaqin. Qoʻshiqraqs janrlari — kueka, kuando, qoʻshiq janri — tonada (yakka ijro etiladigan lirik qoʻshiq). Musiqa cholgʻu asboblari — gitara, arfa, gi . tarron. 19-asr Santyagoda filarmoniya jamiyati tuzildi (1827), musiqa maktabi ochildi (1849; 1851 yildan konservatoriya). Kompozitorlardan M.Robles Ortis de Sarate (19-asr), K.Lavin, P.U. Alyende Saron, X.Urrutia Blondel, E.Soro, D.SantaKrus Vilson (20-asr), dirijyorlar A.Karvaxal, V.Teva, pianinochilar K.Arrou, X.Reyes, skripkachi P. d’ Andurayn mashhur. Santyagoda Ch. simfonik orkestri (1941 yil tashkil etilgan), Munitsipal simfonik orkestri (1955), Torli kvartet (1954), Ch. milliy baleti (1957), shuningdek, Milliy konservatoriya ishlaydi.

▲Teatri. Professional teatr sarchashmalari Ch. hududida yashagan indeyslarning xalq marosimlaridan boshlanadi. 17—18-asrlarda Santyago va Konsepson shaharlaridagi toʻy marosimlarida spektakllar qoʻyilgan. 1709 yil Santyagoda birinchi teatr binosi qurildi. Bu teatrda, asosan, ispan dramaturglari — L one de Vega, A.Moreto, X. Ruis, L.Sagredo pyesalari sahnalashtirildi. 1791 yil Valparaiso shahrida teatr barpo etildi. 1815 yil Santyagoda "Kolisso" teatri ochildi. Ch. mustaqillikka erishgach, 1818 yil Santyagoda "Romada" teatri ishlay boshladi va unda milliy dramaturg M.Magalyanes asarlari qoʻyildi. 1842 yil Chili universiteti huzurida teatr (1857 yildan munitsipal teatr), 1848 yil "Respublika teatri" tashkil etildi. 19-asr Chili teatri taraqqiyotida argentinalik dramaturglar — K.Belo, R. Minnyelelar muhim rol oʻynaydi. 20-asrning 1yarmida mamlakatning koʻp shaharlarida havaskorlik jamoalari paydo boʻldi. 1939 yil Santyagoda Kichik universitet teatri, 1941 yil Chili universitetining tajriba teatri (hozirgi Chili universiteti huzuridagi teatr instituti) tuzildi. 1946 yil Santyagoda Sahna sanʼati xalq maktabi ochildi. 50- yillarda R.Frontaur, V.Vargas, A.Flores rahbarligida teatr guruhlari yuzaga keldi. Shuningdek, "Teatro munisipal", "Atelye", "Teatro mimiko" teatrlari ishlaydi. 20-asrning 50—60- yillarida teatr repertuarlaridan X. Dias, I.Agirre, Ye.Bunster, D. Barros Gres va boshqa dramaturglarning pyesalari, jahon klassik yozuvchilarining asarlari oʻrin oldi. Mamlakatda harbiy xunta hokimiyat tepasiga kelgach (1973), koʻp teatr arboblari qamoqxonalarda halok boʻldilar, xorijga ketishga majbur boʻldilar va oʻsha yerda teatr jamoalarini tuzdilar. Jumladan, 1976 yil Fransiyada "Alef" teatri, 1980 yil Shvetsiyada Sandino nomidagi Lotin Amerikasi teatri (chililik teatr arbobi I.Kontilyano rahbarligida) paydo boʻldi.

▲Kinosi. Ch.da birinchi hujjatli xronikal film 1907 yil yaratildi. 20a. boshlarida Santyago va Valparaiso shaharlarida "Jambastianifilm", "Chilefilm" va boshqa kinofirmalar ishlay boshladi. 1934 yil birinchi ovozli film ("Shimol va janub", rej. X.Delano) yaratildi. 30- yillarning 2yarmida, asosan, qisqa metrajli, xronikal va hujjatli filmlar ekranga chikdi. 40- yillarda tijorat filmlari bilan birga rej. XDelanoning "Krilonlik qiz" (1941), "Gollivud" (1944) filmlari namoyish etildi. 1957 yil Santyago universiteti huzurida kino instituti ochildi. 60- yillarning eng yaxshi filmlari: "Qonli selitra" (1969, rej. E.Soto), "Viz yashaydigan uy" (1970, rej. P.Kaulen) va boshqa 1970- yillar boshida Lotin Amerikasi kinosi oltin fondiga kirgan "Oʻrtoq prezident" (1970, rej. M.Littin), "Ovoz va miltiq" (1971, rej. E.Soto), "Guvoxlar" (1971, rej. K.Elsesser) va boshqa filmlar yaratildi. Hokimiyat harbiy xunta qoʻliga oʻtgach, ilgʻor kino arboblar taʼqibga uchradi. 70- yillarning oxirida Ch.ning taraqqiyparvar rej.lari chet elda bir qancha filmlar yaratdilar ["Buni unutib boʻlmaydi" (1975, rej. lar M.Malyet, X.Faxardo, R.Gonsales), "Marusiya konidagi voqea" (1976, rej. M.Littin) va boshqa].