Slovakiya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k removed Category:Davlatlar using HotCat
kTahrir izohi yoʻq
Qator 2:
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Slovakiya''' (''Slovensko''), Slovak Respublikasi (''Slovenská republika'') — Markaziy Yevropada joylashgan davlat. Maydoni 49 ming km². Aholisi 5,41 mln. kishi (2012). Maʼmuriy jihatdan 8 oʻlkaga boʻlinadi. Poytaxti [[Bratislava]] shshahri.
 
== Davlat tuzumi ==
S.Slovakiya respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 y.yil 1 sent.dasentabrda qabul qilingan (1999 y.yil tuzatishlar kiritilgan). Davlat boshligʻi prezident (2014 yildan Andrej Kiska), u umumiy teng va toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament Milliy kengash, ijrochi hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.
 
== Tabiati ==
S.Slovakiya – —togʻlitogʻli mamlakat. Hududining aksariyat qismi Gʻarbiy Karpat togʻlari doirasida (Slovakiya Rudali togʻlari va boshqalar) joylashgan. Lisets shahridagi Zlati Vrx bazaltli tepaligi tabiat yodgorligidir. GerlaxovskiShtit togʻi (2655 m) Gʻarbiy Karpat togʻlarining eng baland nuqtasi. Jan. niJanubini Oʻrta Dunay tekisligining bir kismi egallagan. S.daSlovakiyada qoʻngʻir kumir, temir, marganets, polimetall rudalari, surma, magnezit konlari bor. Iklimi moʻʼtadil, kontinental. Tekisliklarda oʻrtacha tratempatura yanvarda —G–G dan —4–4°, Karpat togʻida —10–10° gacha, iyulda 19—19– 2G, togʻlarda 4° gacha. Yillik yogʻin tekisliklarda 450–700&nbsp;mm, togʻlarda 2100&nbsp;mm gacha. S.Slovakiya daryolari (Dunay va uning irmoklari, Morava, Vag , Gron va boshqalar) gidroenergiyaning muxim manbalaridir. S.Slovakiya togʻlari oʻrmonlar bilan krplangan (mamlakat hududining 1/3 kismi). Jan. qiyaliklarda keng bargli va aralash, shim. qiyaliklarda igna bargli daraxtlar oʻsadi. Tekisliklarda dehqonchilik qilinadi. Hayvonlardan qoʻngʻir ayiq, boʻri, silovsin, toʻngʻiz, quyon, olmaxon, tipratikan, turli qushlar bor, dare va koʻllarda baliq koʻp.
 
== Aholisi ==
Aholisining koʻpchiligi slovaklar (87%), shuningdek venger, chex, ukrain va boshqa ham yashaydi. Shahar aholisi 56,8%. Rasmiy til slovak tili. Dindorlarning aksariyati xristian (katolik)lar. Yirik shaharlari: Bratislava, Koshitse, Preshov.
 
== Tarixi ==
S.Slovakiya hududida paleolit davrida manzilgoxlar boʻlganligi maʼlum. Mil. 3—43–4-a.lardaasrlarda slavyanlar koʻchib kelgan va 1ming yillik oʻrtalarida yetakchi etnik guruh boʻlib qolgan. 7-a.daasrda S ilk slavyan Samo davlati tarkibiga, 9—10a.larda9–10-asrlarda Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirgan. 11-a.asr oʻrtalarida S.niSlovakiyani vengerlar bosib olib, chexmorava va slovak qabilalari asosida yagona elat hosil boʻlish jarayoniga xalaqit berdilar. 13—1413–14-a.lardaasrlarda S.Slovakiya nemislar kuliga oʻtdi. 16-a.asr oʻrtalarida Sningjan.ni turklar bosib oldi, qolgan xududi 17-a.asr oxirida Gabsburglar monarxiyasi tarkibiga kiritildi. 1718-a.asr boshlarida S.daSlovakiyada bir necha bor dehqonlar qoʻzgʻoloni (1618, 1631321631-32, 1648, 1660, 1711), hunarmand va shahar yoʻqsillarining norozilik chiqishlari (1606, 1609, 1626, 1632, 1640) boʻldi. S.Slovakiya dehqonlari Rakotsi Ferens harakatida (1703—111703–11) qatnashdilar. 1848—491848–49 y.yil Avstriya inqilobi vaqtida S.Slovakiya milliy harakati arboblari demokratik oʻzgarishlarni amalga oshirishni, slovak xalqining milliy teng huquqliligini talab qilib chiqdilar, ammo Vengriya hukumati bu talabni rad qildi. Avstriya-Vengriya davlati tashkil topishi (1867) bilan Vengriya tarkibida qoldi. 1-jahon urushi yillarida S.daSlovakiyada chet el hukmronligiga qarshi milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 1919 y.yil 16 iyunda Preshovda Slovak Sovet respublikasi eʼlon qilindi, biroq 7 iyulda intervensiyachi qoʻshinlar tomonidan tormor etildi. Avstriya-Vengriya barbod boʻlgach, S.Slovakiya 1919 y.yil 30 okt.daoktabrda Chexiya va Slovakiyaning yagona davlatga birlashuvi natijasida 1918 y.yil tashkil topgan Chexoslovakiya davlati tarkibiga kirdi. 1938 y.yil Myunxen bitimita koʻra, S.ningSlovakiyaning jan. tumanlari Chexoslovakiyadan Vengriyaga olib berildi, qolgan hududda 1939 y.yil slovak fashistlari Germaniya panohidagi "mustaqil" S davlati tashkil etilganini eʼlon qildilar. Shu yildan S.daSlovakiyada Qarshilik koʻrsatish harakati avj oldi. 1944 y.giyilgi S.Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni S.ningSlovakiyaning 2/3 qismigayoyildi. 1945 y.yil mayda S.Slovakiya butunlay ozod qilindi. Slovak va chex yerlari Chexoslovak respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. S.Slovakiya 1948 y.yil 9 maydan Chexoslovak Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 y.yil 11 iyuldan Chexoslovak Sotsialistik Respublikasi, 1990 y.yil 29 martdan Chexoslovak Federativ Respublikasi, 1990 y.yil 20 apr.danapreldan 1992 y.yil 31 dek.gachadekabrgacha Chex va Slovak Federativ Respublikasi tarkibida boʻldi. 1992 y.yil 17 iyundagi Deklaratsiyada respublika suvereniteti eʼlon qilindi. S.Slovakiya 1993 yildan BMT aʼzosi. 1992 y.yil 24 yanvarda OʻzR suverenitetini tan olgan va 1993 i.yil 1 yanvar dan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari 29 avg .avgust Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni kuni (1944), 1 sent. Konstitutsiya kuni (1992).
 
== Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari ==
Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari. Demokratik S.Slovakiya uchun harakat Xalq partiyasi, 1991 yilda asos solingan; S.Slovakiya demokratik ittifoqi, 1995 y.yil tuzilgan; S.Slovakiya dehqonlar partiyasi, 1990 y.yil tashkil etilgan; S.Slovakiya ishchilari birlashmasi, siyosiy partiya sifatida 1994 y.yil roʻyxatga olingan; Soʻl demokratlar partiyasi, 1991 y.yil tuzilgan; S.Slovakiya milliy partiyasi, 1989 y.yil asos solingan; Venger xristian demokratik harakati, 1990 i.yil tashkil etilgan; S.Slovakiya xristiandemokratik ittifoqi partiyasi, 2000 y.yil roʻyxatga olingan. S.Slovakiya Respublikasi kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 y.yil asos solingan.
 
== Xoʻjaligi va sanoati ==
S.Slovakiya industrialagrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 33,4%, qishloq xoʻjaligining ulushi 4,8%, xizmat koʻrsatish sohasining ulushi 61,8%.
 
Sanoatida, asosan, mahalliy mineral xom ashyo (qungʻir kumir, lignit, temir ruda) negizida konchilik va metallurgiya sanoati rivojlangan. Choʻyan, poʻlat va prokatning koʻp qismi Koshitsedagi metallurgiya k-tida, alyuminiy (chetdan keltirilgan boksitdan) JyarnadGronomda, mis Krompaxida ishlab chiqariladi. Mashinasozlik sanoati rivojlangan: radiopriyemnik, televizor, sovitkich, mototsikl, kema, podshipnik, yuk vagonlari, stanok, elektrotexnika uskunalari va boshqa ishlab chikariladi. Kime va neft kimyosi sanoati (neft mahsulotlari, mineral oʻgʻit, plastmassa, sintetik tola va boshqalar) chetdan olingan neft va gaz asosida ishlaydi. Yirik oʻrmon, yogʻochsozlik, qurilish materiallari sanoati barpo etilgan. Toʻqimachilik, koʻnpoyabzal, oziq-ovqat korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari Bratislava va Koshitse. Yiliga oʻrtacha 24,7 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Uning koʻpchilik qismini GESlar beradi, YaslovskaBogunitseda AES bor.
 
Qishloq xoʻjaligi ning asosiy tarmogʻi deqqonchilik. Bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, qand lavlagi, moyli ekinlar va boshqa ekiladi. Bogʻdorchilik va tokchilik rivojlangan. Goʻshtsut, goʻshtjun chorvachiligiga asosiy eʼtibor beriladi (choʻchqa, quy, qoramol, parranda boqiladi).
 
== Transporti ==
TransportTemir yoʻli uzunligi 3,7 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 17,9 ming km. Dunayda kema qatnaydi. Daryo portlari: Bratislava, Komarno. Chetga mashina va uskuna, neftni qayta ishlash, kimyo va yogʻochsozlik, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va boshqa sotadi. Chetdan neft va tabiiy gaz, oziq-ovqat, mashina va uskunalar oladi. Chexiya, Germaniya, Rossiya va boshqa bilan savdo qiladi. Pul birligi Slovakiya kronasi.
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
Maorifi boshlangʻich va oʻrta maktab taʼlimidan iborat. 614 yoshdagi bolalar uchun majburiy taʼlim joriy etilgan. Kasb taʼlimi oʻrta hunartexnika maktablarida beriladi. 14 oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Bratislava universiteti, Slovakiya oliy texnika maktabi, Oliy iqtisodiy maktab, konservatoriya hammasi Bratislavada; P. Shafarik nomidagi universitet, Oliy veterinariya maktabi, Oliy texnika maktabi Koshitseda; Oliy transport maktabi Jilinda va boshqa Asosiy ilmiy muassasasi Slovakiya FA. Bratislavada Virusologiya instituti, payvandlash va ped. ilmiytadqiqot intlari va boshqa, Jilinda gidrologiya i.t.ilmiy tadqiqot markazi va geol. mahkamasi, Martinda S.Slovakiya matitsasi (madaniy-maʼrifiy markazi) bor. Yirik kutubxonalari: S.Slovakiya matitsasi kutubxonasi (1863), Bratislavadagi universitet kutubxonasi (1919), Koshitsedagi Davlat ilmiy kutubxonasi (1657) va boshqa Asosiy muzeylari: Bratislava va Martindagi S.Slovakiya milliy muzeylari, Koshitsedagi Sharqiy S.Slovakiya muzeyi, BanskaBistritsadagiBanska S.Bistritsadagi Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni muzeyi va boshqa
 
== Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi ==
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.gazeta va jur.larijurnallari: "Pravda" ("Haqiqat", slovak tilida chiqadigan mustaqil kundalik gaz.gazeta, 1920 yildan), "Glas lyudu" ("Xatq ovozi", slovak tilida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1954 yildan), "Narodna obroda" ("Milliy tiklanish", slovak tilida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1990 yildan), "Rolnitske novini" ("Dehqonlar gazetasi", slovak tilida chikadigan kundalik gaz.gazeta, 1946 yildan), "Smena" ("Oʻrinbosar", slovak tilida chiqadigan kundalik yoshlar gaz.gazeta, 1948 yildan), "Uy so" ("Yangi soʻz", venger tilida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1948 yildan), "Beseda" ("Gurung", slovak tilida chiqadigan haftanoma, 1990 yildan), "Vecher" ("Oqshom", slovak tilida chiqadigan kechki gaz.gazeta, 1990 yildan). S.Slovakiya Respublikasi telegraf agentligi, axborot mahkamasi, 1992 y.yil tuzilgan. S.Slovakiya radiosi 1926 yildan, televideniyesi 1956 yildan ishlaydi.
 
== Adabiyoti ==
S.Slovakiya yozuvining paydo boʻlishi akauka Kirill va Mefodiylarning Buyuk Moraviya davlati hududidagi faoliyati bilan bogliq (9-a.ningasrning 2-yarmi). Qad. adabiyot insonparvarlik va ozodlik ruxi bilan sugʻorilgan. 17—17– 18-a.lardaYaasrlarda Ya. Vavrinets, M. Rakovskiy, Sh. Pilarik va G. Gavlovich kabi yozuvchilar ijod qildi. Milliy uygʻonish boshlanishi bilan Maʼrifatparvarlik adabiyoti rivojlandi (18-a.asr oxiri 19-a.asr boshlari). Yozuvchi Y. Bayza, Yu. Fandli, filolog A. Bernolak bu davrning tanikli vakillaridir. B. Tablits va Ya. Golliy sheʼriyatida, Ya. Xalulka dramaturgiyasida, P. Y. Shafarik va Ya. Kollar adabiyilmiy faoliyatida slavyanlar birligi ifodalangan. 19-a.asr 40—70y.larida40–70yillarida milliy ozodlik harakatining gʻoyaviy rahbari L. Shtur boshliq inqilobiy romantiklarning ijodida vatanparvarlik gʻoyalari folklor anʼanalari usulida targʻib qilindi. Y. Zaborskiy nasri va dramaturgiyasida, P. Gvezdoslav, S. Vayanskiy, M. Kukuchin nazmi va nasrida realizm uslubi qiyomiga yetkazildi. 20-a.asr boshlarida slovak moderni deb atalgan adabiy guruh (I. Krasko, V. Roy, I. Gall) shakllanib, realizm, modernizm, simvolizm ijodiy prinsiplarini umumlashtirdi. F. Kral, L. Ondreyov, Ya. Yesenskiy nasri, Ya. Ponichan nazmi tanqidiy realizmning yuksak namunalaridir. 2-jahon urushidan keyin xalqning fashizmga qarshi kurashi tarixi va yangi hayot qurilishi muammolari adabiyotning yetakchi mavzui boʻldi. F. Gechko, R. Yashik, A. Bednar, K. Lazareva, V. Minach romanlari, A. Plavka, P. Gorov, V. Migalik, Ya. Kostra sheʼrlari 20-a.ningasrning 2-yarmidagi eng mashhur asarlardir.
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
S.Slovakiya hududida Qad. Rim imoratlarining krldiklari saqlanib qolgan. Diniy inshootlar va roman uslubidagi qasrlar (Nitradagi 1200 yilga oid avliyo Emeram bazilikasi, 12-a.gaasrga oid Skalitsadagi 2 yarusli kapellarotonda, 1228 yilga oid Dyakovsa, 12-a.gaasrga oid Drajovsa cherkovlari, 12-a.gaasrga oid Oravskiy qasri va boshqalar) slovak meʼmorligining dastlabki obidalaridir. 14—14– 15-a.lardaasrlarda gotika uslubi urf boʻldi (Koshitsedagi kafedral sobor, 1382—1382– 1499; Bratislavadagi soborlar, 14—1514–15-a.larasrlar va boshqalar). 16-a.daasrda Uygʻonish davri meʼmorligi tarkala boshladi (BanskaBistritsadagi ratusha, 1510; Preshov, Levoch, Bardeyov va boshqa joylardagi uyjoy binolari). 17—1817–18-a.lardaasrlarda barokko uslubi, ayniqsa, sezilarli iz krldirdi. Bratislavadagi Troitsa cherkovi (1717—351717–35), ilk klassitsizm nishonalari boʻlgan Bosh saroy (1778—811778–81, meʼmor M. Gefele), Koshitsedagi ratusha (1756) shu jumlaga kiradi. 18-a.asr oxiri va 19-a.asr boshlarida zamindorlarning hovlijoylari, shahar va qishloqlar qurilishida klassitsizm, 19-a.asr oxiri va 20-a.asr boshlarida modern uslubi ustun boʻldi. Turar joylar va cherkovlar yogʻoch, tosh va pishik, gʻishtdan qurildi. 20-a.ningasrning 2-yarmi qurilishida zamonaviy materiallardan foydalanildi (Bratislavadagi Oliy texnika maktabi binosi, Dunay ustidagi koʻprik, "Kiyev" mehmonxonasi va boshqalar).
 
S.Slovakiya hududida ibtidoiy sanʼat yodgorliklari (paleolit davriga xos ayollar haykalchalari, neolit sopoli, frakiy, skif, kelt, qad. slavyan va boshqa qabilalardan qolgan buyumlar) saqlangan. 4-a.gaasrga oid qabrlardan jez anjomlar, oltin va kumush buyumlar topilgan. 14—1514–15-a.larasrlar rang-tasvir asarlari (SpishskaKapituldagi avliyo Martin cherkovi, 1317) diqqatga sazovor. 16-a.asr boshlarida Uygʻonish davri, 17-a.daasrda barokko sanʼati rivojlandi. 19—2019–20-a.lardaasrlarda Y. Chausig , K. Libay, V. Klimkovich, Y. Ganula, L. Chordak, F. Uprka, M. Benka, O. Dubay kabi rassom va haykaltaroshlar ijod qildilar. Zamonaviy tasviriy sanʼat ustalari orasida V. Glubuchek, Ya. Kulix, Y. Kuzma, Ya. Yanoshka va boshqalarlarni koʻrsatish mumkin.
 
== Musiqasi ==
S.Slovakiya xalq musiqa ijodiyoti janrlarga boy. Ular orasida epik, sevgi, diniy va marosim qoʻshiqlari, balladalari uchraydi. Koʻshiqlar bir ovozli, 4 va 5 tovushkatorli diatonikaga asoslangan. Frishka va odzemok raqslari mashhur. Cholgʻu asboblari fuyara, choʻpon naylari, gayda va boshqa 9—109–10-a.lardaasrlarda professional musikaning ilk shakllari (cherkov aytimlari),15-a.danasrdan koʻp ovozli musiqa paydo boʻldi. Milliy kompozitorlik maktabining asoschisi Ya.L. Bella "Takdir va ideal" simfonik poemasi (1878), "Temirchi Viland" operasi (1890)ni yaratdi. 20-a.asr boshlarida turli opera va xor jamoalari tuzildi. 1919 y.yil tashkil etilgan musika maktabi 1928 y.yil Musiqa va drama akademiyasiga, 1941 y.yil konservatoriyaga aylantirildi. Bratislavada slovak kamer orkestri (1960), Oliy nafis sanʼat maktabi (1949) tashkil topdi. Kompozitorlar E. Suxon, A. Moyzes, dirijyorlar L.Slovak, L. Rayter, pianinochilar M. Karin, K Gavlikova, P. Toperser, skripkachilar A. Moji, T. Gashparek, xonandalar Yu. Martvon, E. Kitnarova, G. Benyachkova mashhur.
 
== Teatri ==
12-a.daasrda yokulyator deb ataladigan xalq akterlari tomoshalar koʻrsatishgan. 15—1615–16-a.lardaasrlarda Brezno, BanskaShtyavnitsa va boshqa joylarda maktab dramasi paydo boʻldi. 17—1817–18-a.lardaasrlarda xalq teatri tashkil topib, unda diniy mavzudagi pyesalar qoʻyildi. S.daSlovakiyada professional teatr sanʼatining vujudga kelishida havaskorlik toʻgaraklari muhim rol oʻynadi. 19-a.ningasrning 1-yarmida havaskorlarning drama toʻgaralari tuzila boshladi, ular U. Shekspir, F. Shiller, N. Gogol asarlarini sahnalashtirdi. 1890 y.yil Martinda qurilgan Milliy uy sahnasida mahalliy mualliflardan Ya. Xalupka, Ya. Palarik, P. Gvezdoslav, Y. Tayovskiy pyesalari qoʻyildi. 1920 y.yil Bratislavada birinchi slovak professional teatri barpo etildi. 20-a.ningasrning 2-yarmida Bratislava, Jilin, Koshitse, BanskaBistritsa, Preshovda yangi teatrlar ishlay boshladi. Y. Budskiy, I. Lihard, T. Rakovskiy kabi rej.lar, M. Kralovichova, K. Maxata, Yu. Pantik, M. Gregor kabi aktyorlar mashhur. Teatr kadrlari Bratislavadagi Oliy teatr maktabida tayyorlanadi.
 
== Oʻzbekiston Slovakiya munosabatlari ==
{{main|Oʻzbekiston — Slovakiya munosabatlari}}
 
'''Slovakiya ''' (Slovak Respublikasi) poytaxti — [[Bratislava]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
 
== Havolalar ==