Shimoliy Makedoniya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
kTahrir izohi yoʻq
Qator 1:
{{Makedoniya_info}}
{{Maʼnolari|Makedoniya}}
'''Makedoniya''' (Makedonija), '''Makedoniya Respublikasi''' (Republika Makedonija)<ref>[[Igor Janev]], Legal Aspects of the Use of a Provisional Name for Macedonia in the United Nations System, AJIL, Vol. 93. no 1. 1999.</ref>— Jan.Janubiy Yevropada, Bolqon ya.o.ningyarim orolning markaziy qismida joylashgan davlat. Maydoni 25713&nbsp;km². Aholisi 2,046 mln. kishi (2001). Poytaxti — Skopye shahri Maʼmuriy jihatdan 30 tuman (rayon)ga boʻlinadi. Pul birligi — denar.
 
== Davlat tuzumi ==
M.Makedoniya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 yil 17 noyabrda qabul qilingan, 1992 yil 6 yanvar da tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligi — prezident (1999 yildan Boris Traykovskiy), umumiy teng va toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan fukarolar tomonidan 5 yil mudsatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi oliy organi — Majlis (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyat — rais va vazirlardan iborat hukumat.
 
== Tabiati ==
M.Makedoniya hududining koʻp qismini oʻrtacha balandlikdagi (2764 m gacha) togʻlar egallaydi. Ular oraligʻida daralar va dare vodiylari bor. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Iqlimi — moʻʼtadilkontinental, jan.da Oʻrta dengizga xos iqlim. Oʻrtacha temperatura yanvarda 5° — 7°, iyulda 24°—26°. Oʻrtacha yillik yogʻin 500&nbsp;mm. Asosiy daryolari — Vardar va Strumitsa, katta koʻllari — Oxrid, Prespa. Togʻ yon bagʻirlarida — aralash oʻrmon (asosan, dub va buk) hamda butazorlar, 2000 m dan balandda — togʻ yaylovlari, Foydali qazilmalardan xromit, marganets, qalayrux, mis va temir rudalar, surma, uran, magnezit konlari bor.
 
== Aholisi ==
Aholisining 66,5 % makedonlar; albanlar (22,9 %), turklar (4 %). loʻlilar (2,3 %), serblar (2 %), musulmon-slavyanlar (2,1 %) ham yashaydi. Rasmiy til — makedon tili. Dindorlarning koʻpchiligi — pravoslav xristianlar; sunniy musulmonlar ham bor. Aholisining 54 % shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Skopye, Bitola, Prilep, Kumanovo, Oxrid.
 
== Tarixi ==
M.Makedoniya Respublikasi 1918 yilda Serbiya tarkibidagi Serb, xorvat va slovenlar qirolligi (1929 yildan — Vardar M.siMakedoniyasi hududida tashkil topgan (q. [[Makedoniya (tarixiy viloyat)]]).
 
Yugoslaviya qirollitida yuqori mavqega ega boʻlgan serb hukmron doiralari milliy zulm siyosatini oʻtkazib, „Makedoniya“ nomini rasmiy iboradan chiqarib tashladilar, Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy asoratga, buyuk serb zulmiga, jumladan, majburan serblashtirish siyosatiga qarshilik harakati vujudga keldi. Ilgʻor ijtimoiy kuchlar faollik koʻrsata boshladi.
 
1941 yil apr.da Vardar M.siningMakedoniyasining koʻp qismini Bolgariya, qolgan yerlarini Italiya bosib oldi. Bosqinchilarga qarshi xalq qurolli kurashga otlandi. 1945 yilda M.Makedoniya ozod etiddi va Yugoslaviya Federativ Xalq Respublikasi tarkibidagi 6 respublikaning biriga aylandi. 1991 yil 25 yanvarda M.Makedoniya suvereniteta haqida Deklaratsiya qabul etildi va oʻsha yili 17 noyabrnoyabrda Makedoniya suveren, mustaqil, demokratik respublika deb eʼlon qilindi. Makedoniya — 1993 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatini 1994 yil 31 dek.da oʻrnatdi. Milliy bayrami — 2 avg . — Respublika kuni.
 
da M. suveren, mustaqil, demokratik respublika deb eʼlon qilindi. M. — 1993 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatini 1994 yil 31 dek.da oʻrnatdi. Milliy bayrami — 2 avg . — Respublika kuni.
 
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Umummakedoniya inqilobiy tashkiloti — M.Makedoniya milliy birligi demokratik partiyasi, 1990 yilda tuzilgan; Demokratik alternativa partiyasi, 1998 yilda tashkil etilgan; Liberaldemokratik partiya, 1997 yilda tuzilgan; M.Makedoniya demokratik partiyasi; Albanlar demokratik partiyasi; M.Makedoniya sotsialdemokratikittifoqi, 1943 yilda MMakedoniya kommunistlar ittifoqi nomi bilan tuzilgan va 1991 yil 20 apr.dan hozirgi nomi bilan yuritiladi; M.Makedoniya sotsialistik partiyasi, 1990 yilda asos solingan. M.Makedoniya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi.
 
== Xoʻjaligi va sanoati ==
M.Makedoniya — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 55,6 %, qishloq xoʻjaligining ulushi 16,8 %. Qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo-farmatsevtika sanoati, konchilik rivojlangan. Polimer, ayrim turdagi stanoklar, sa-noatsanoat asbobuskunalari, qishloq xoʻjaligi mashinalari, avtodetallar, sovitkichlar ishlab chiqariladi. Binokorlik ashyolari, oʻtga chidamli materiallar, shisha, chinni ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Toʻqimachilik, o.ziq-ovqat, yogʻochsozlik, koʻn-poyabzal, tamaki sanoati, vinochilik rivoj topgan. Yiliga 5,8 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Hunarmandchilik rivojlanib borayotir.
 
Makedoniya Respublikasida dehqonchilik ustun. Tamaki, paxta, sezam, uzum, sabzavot va mevalar, oziq-ovqat ekinlaridan bugʻdoy, makkajoʻxori, sholi ekiladi. Qoʻychilik va qisman, qoramolchilik, parrandachilik, balikchilik bilan shugʻullaniladi. Oʻrmonlarda yogʻoch tayyorlanadi. Sayyohlik yaxshi yoʻlga qoʻyilgan.
 
== Transporti ==
MakedoniyaTemir Respublikasiyol uzunligi — 0,7 min g km, avtomobil yoʻllari uz. — 10,6 ming km. Chetga kiyim-kechak, gazmol, mashina va asbob-uskuna, doridarmon, mebel, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari sotadi. Pul birligi — denar.
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
M.daMakedoniyada 7—15 yoshdagi bolalar uchun 8 yillik asosiy maktab doirasida majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etilgan. Shu maktab negizida oʻrta umumiy taʼlim maktabi — gimnaziya va kasb-hunar maktabi tashkil etilgan. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Skopyeda universitet (1949 yilda tashkil qilingan, uning huzurida iqtisodiy i.t.ilmiy tadqiqot instituti bor) va ped. akademiyasi. M.Makedoniya fan va sanʼat akademiyasi, milliy tarix instituti, folklor, geol., veterinariya institutlari, Oxrid shahrida gidrobiol. instituti, Strumitsa shahrida paxta instituti, 20 ga yaqin ilmiy jamiyat mavjud. Skopyeda xalq kutubxonasi, universitet kutubxonasi, tarixiy arxiv, arxeologiya (1924), tarix (1926) muzeylari, rasmlar galereyasi (1948), etn. muzeyi (1949), Oxridda tarix va rayem muzeylari bor.
 
== Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi ==
M.daMakedoniyada bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi.Eng yiriklari: „Nova Makedoniya“ („Yangi Makedoniya“, makedon tilida chiqadigan kundalik gaz., 1944 yildan), „Birlik“ (turk tilida chiqadigan gaz., 1994 yildan), „Vecher“ („Oqshom“, kundalik gaz.,1963 yildan), „Pule“ (haftalik gaz.,1991 yildan), „Trudbenik“ („Mehnatkash“, haftalik gaz.), „Flyaka evellazerimit“ (alban tilidagi gaz.,1945 yildan). Makfaks — M.Makedoniya axborot agentligi 1993 yilda tashkil etilgan. M.Makedoniya radiosi 1944 yildan, telekoʻrsatuvi 1964 yildan ishlay boshlagan.
 
== Adabiyoti ==
Makedon adabiyotining vujudga kelishi va davrlarga boʻlinishi muammolari mamlakat olimlarining ilmiy ishlarida har xil bayon etilgan. K. Misirkov (1874—1926)ning ilmiy faoliyati bu sohada muhim ahamiyatga ega. U makedon adabiy tilining hozirgi fonetik va morfologik tuzilishiga yakin namunasini yaratdi. Shoir K. Ra-sin (1908—43) zamonaviy makedon sheʼriyatining asoschisi hisoblanadi. K. Nedelkovski (1912—41), M. Bogoyevski (1919—42) va boshqa vatanparvarlik ruhida asarlar yaratishdi. 2-jahon urushidan keyingi davr yozuvchilari ozodlik kurashi voqealarini asosiy mavzu qilib oldilar. 60—80-yillarda roman va qissa janrlari rivojlandi (S. Yanev-ski, D. Solev, S. Drakul, Y. Leov, G. Abajiyev, J. Chingo va boshqalar). Dramaturgiyada V. Iloski, K. Chashule, T. Arsov-skilar ijod qildi. M.daMakedoniyada turk va boshqa xalqlar adabiyoti ham mavjud.
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
M.Makedoniya hududida miloddan avvalgi 4—6-asrlardan shaharlar (Stobi, Skupi, Gerakleya) harobalari saqlangan. Ular orasida doirasimon manzilgohlar, tosh va guvaladan qurilgan uylar, tarashlanmagan harsangdan tiklangan istehkomlar, qad.qadimgi yunoncha qabrlarni eslatuvchi oltin niqobli sagʻanalar, odam va hayvonlarning oltin va jez haykallari bor. Oʻrta asrlarda M.Makedoniya meʼmorligi Vizantiya taʼsirida rivojlangan: Skopye devorlari (6-asr), shoh Samuil qasri (11 -a.asr boshlari), Strumitsa qoʻrgʻoni (11-asr), Oxriddagi ayo Sofiya ibodatxonasi bazilika tipida qurilgan. 12— 14-asrlardagi diniy inshootlarda bir yoki besh xochsimon gumbazli ibodatxonalar toifasi qaror topdi. Turklar hukmronligi davrida masjidlar, minoralar, mezanasimon turar joylar qurildi. 18—19-asrlardan monastir majmualari va turar joy namunalari saqlanib qolgan. 19-asr oxiri va 20-asr 30-yillarigacha hozirgi M.Makedoniya hududidagi shaharlarda yevropacha eklektizm ruhidagi qorishiq meʼmorlik uslubida binolar rejasiz, tartibsiz qurilgan. Keyingi yillarda shaharlar bosh reja asosida qayta kurila boshlandi, yigʻma temir-betondan yirik sanoat inshootlari barpo etildi. 1963 yilgi Skopye zilzilasidan keyin shahar markazini yapon meʼmori K. Tonge loyihasi asosida tiklashga kirishildi. Keyingi yillarda barpo etilgan eng katta inshootlar — Skopyedagi Kasaba uyushmalari uyi (meʼmor S. Brezovski), Tarix muzeyi (meʼmor G. Konstantinovski), M.Makedoniya xalq teatri (meʼmor M. Kratonoshich), Prilepdagi shahid jangchilar yodgorlik majmuasi, Petrovsedagi aeroport bi-nosi va boshqa
 
M.daMakedoniyada amaliy bezak sanʼati, oʻymakorlik va boshqa rivojlangan. Oxriddagi 11-asrga oid ayo Sofiya ibodatxonasi, Nerezidagi 12-asrga mansub avliyo Panteleymon cherkovi devorlariga ishlangan rasmlar M.Makedoniya hududidagi eng qad.qadimgi tasviriy sanʼat yodgorliklaridir. 13—14-asrlarda Yevtihis va Mixail kabi rassomlar erkin syujet asosida nozik tabiat manzaralarini chizdilar. 18-asr 2-yarmi va 20-asr 1-yarmida makedon rassomlari Frchkoskilar oilasi, J. Zografski va D. Andonov umumevropa rangtasviri ruhida ijod qilib, vatanpar-varlik kompozitsiyalari, portretlar, peyzajlar yaratdilar, xalq turmushini aks ettirdilar. Zamonaviy makedon tasviriy sanʼatida rassomlik, haykaltaroshlik, grafika, amaliy bezak sanʼatining har xil turlari rivojlangan.
 
== Musiqasi ==
Xalq musiqasi xilma-xil va oʻziga xos boʻlib, asosan, 2 ovozli qoʻshiq va cholgʻu kuylaridan iborat. Musiqa asboblari orasida tapan, darbuka, doyra kabi urib chalinadigan, shu-pelka, zurla, kaval kabi puflab chalinadigan, gusle, kara kabi torli, kamonli va chertib chalinadigan turli sozlar bor. Doyra boʻlib qoʻshiq aytish va raqsga tushish keng tarqalgan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida M.daMakedoniyada musiqa madaniyati rivojlandi, madaniy-maʼrifiy jamiyatlar vujudga keldi. 1895 yil Skopyeda duxovoy orkestr, 1907 yil „Vardar“ qoʻshiqchilar jamiyati tashkil topdi. 1928 yil S. Arsich birinchi musika maktabini ochdi. S. Gaydov, J. Firfov kabi isteʼdodli kompozitorlar yetishib chiqdi. 2-jahon urushi davridagi xalq ozodlik kurashida qoʻlga qurol olib qatnashgan makedon kompozitorlari vatanparvarlik ruhidagi ommaviy koʻshiqlar ham yaratishdi. 60— 80-yillarda G. Prokopyev, K. Makedonski, T. Zografski, T. Proshev kabi kom-pozitorlar opera va balet janrlarida barakali ijod qiddilar. Skopyeda Filarmoniya (1944), M xalq teatrida opera truppasi (1947), Folklor instituti (1950), radio xori (1945), oʻrta musiqa maktabi, Oliy ped. institutida musiqa kafedrasi mavjud. M.ningMakedoniyaning Oʻzbekistondagi madaniyat kunlari doirasida Tosh-kentda 20-asr kompozitorlari asarlaridan konsertlar oʻtkazilgan.
 
== Teatri ==
1901 yilda „Tashvish va tasalli“ deb atalgan targʻibot-vatanparvarlik teatr truppasi tashkil etildi, 1913 yilda Skopyeda birinchi doimiy serb Xalq teatri ochildi. 20—30-yillarda ishchi va talabalarning havaskorlik teatr jamoalari vujudga keldi. 1945 yilda Skopyedagi Xalq teatri M.Makedoniya xalq teatri deb atala boshladi. Teatr tarkibida drama va balet truppalari bor. M.Makedoniya sahnalarida mahalliy dramaturglar, jahon klassikasi va xorijiy mualliflarning asarlari qoʻyiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
 
== Manbalar ==