Gana: Versiyalar orasidagi farq

'''Gana''' (Ghana), Gana Respublikasi (Republic of Chana) — Gʻarbiy Afrikada, Gvineya qoʻltigʻi sohilidagi qad.qadimgi davlat (mil. 4—13-asr boshi); hozirgi Mavritaniyaning jan. qismi va Mali Respublikasining gʻarbiy qismini oʻz ichiga olgan. G. aholisi mande xalqlari guruhiga mansub soninkelardan tashkil topgan. Poytaxti [[Akkra]] shahri. [[BMT]] aʼzosi Davlat poytaxti — Kumbi-Sale sh. G- aholisi dehqonchilik, chorvachilik, metallni qayta ishlash bilan mashgʻul boʻlgan. G. ning eng taraqqiy etgan davri 9—11-asr oʻrtalariga toʻgʻri keladi. 13-asr boshida Mali (G. ning jan.dagijanubidagi viloyati) hokimlari kuchayib, G. hududida Mali davlatini barpo etganlar. Hozrigi Gana davlati nomi G. dan olingan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

G. Shim. yarim shar subekvatorial mintaqasining savanna va nam tropik oʻrmonlar doirasida joylashadi. Sohil qismi past, qumli, lagunalar koʻp. Hududining anchagina qismi bal. 150–300 m li tekislik. Markazida Ashanti (300 m) va Kvaxu (Ak-vava togʻi, 788 m) platolari, sharqida Togo togʻi bor. Iqpimi — ekvatorial-musson, jan.janubi-gʻarbida ekvatorial iqlim. Martning oʻrtacha t-rasi 27—32°, avg .nikiavgustniki 23—26°. Yillik yogʻin sohilning gʻarbi, shim. va markazda 1000– 2000&nbsp;mm, sohilning sharqi va Akkrada 650–750&nbsp;mm. Noyab.—dek.daNoyabr—dekabrda Sahroi Kabirdan quruq va issiq shamol esib turadi. Daryolar koʻp, ostonali, seryomgʻir mavsumda kemalar qatnaydi. Eng katta daryosi — Volta. Bosumtvi (34&nbsp;km{{sup|2}}, chuq. 71 m) G.dagi yagona koʻldir. Maydonining 10%i oʻrmon. Qimmatbaho daraxtlar (vava, maxagoni, utile, makore va b.), sohilda mangra chakalakzorlari koʻp. Hayvonlardan fil, arslon, buyvol, gippopotam, sirtlon, maymun, kiyik, qushlar, ilon (kobra, mamba), hasharot (sese pashshasi) va b. bor. Milliy bogʻlari — Mole, Ditya va b.

Yevropaliklar kirib kelmasdan ilgari ham (15-asr) G.da q.qishloq x.xoʻjaligi va madaniyat rivojlangan. Qitʼaning ayrim joylari bilan savdo-sotiq qilingan. G.ga dastlab portugallar kelib, juda koʻp oltin (oltin koʻpligi uchun bu yer Oltin Qirgʻoq deyila boshlangan) va qul olib ketgan. Keyinchalik ingliz (1553), golland (1595), shved (1640), daniyalik (1642), nemis (1682) savdogarlari kelgan. Angliya raqiblarini sekin-asta surib chiqarib. Ashanti va uning atrofidagi xududlarni oʻzining mustamlakasi deb eʼlon qildi (1901). Inglizlar oltin va olmos tashib keta boshladi. Aholi kakao yetishtirishga majbur qilindi.

G. xalqining mustamlakachilikka qarshi kurashi tinimsiz davom etdi. 2-Ikkinchi jahon urushidan keyin bu kurash ayniqsa kuch a idi. 1949 y. iyunda tuzilgan Konvent xalq partiyasi G.ga mustaqillik berilishini talab qiddi. 1956 y. inglizlar Oltin Qirgʻoqqa dominionlik berdi. 1957 y. 6 martda Oltin Kfi p-gʻoqGana (4—11-asrlarda Gʻarbiy Sudandagi Gana davlati nomidan) nomi bilan mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1960 y. 1 iyuddan G.—respublika. G. 1957 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1993 y. 28 okt.daoktabrda oʻrnatgan. Milliy bayrami — 6 mart — Mustaqillik kuni.

G.— agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ningqishloq xoʻjaligining ulushi 41,4%, sanoatning ulushi 14,2%.

Sanoatida kon sanoati ahamiyatli. Foydali qazilmalardan oltin, ol-mos, boksit, marganes rudasi qazib olinadi, yiliga oʻrtacha 6,1 mlrd. kVtKilovatt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Dengiz sohili lagunalaridan tuz olinadi. Qayta ishlash sanoatida alyuminiy, metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo korxonalari mavjud. Temada alyuminiy eritish, poʻlat quyish, neftni qayta ishlash, avtomobil shinalarini taʼmirlash, ximikatlar, boʻyoq tayyorlash zavodlari, toʻkimachilik, oziq-ovqat korxonalari bor .

Meʼmorchiligi va tasviriy savʼati. G.da uy-joy qurilishi qad.qadimgi anʼanalar asosida rivojlangan (loy-guvalalardan aylana va toʻrtburchak shaklida ishlanib, tomini palma shoxi, poʻstloq, poxol va shiferlar bilan konusga oʻxshash yoki ikki nishabli qilib berkitishgan). Xoz. G.da mahalliy kabila boshliqlarining saroylari saqlangan, ular loydan qurilib (bal. 5 m gacha), ustuni va devorlari geometrik oʻyma naqshlar bilan bezalgan. Akkra, Kumasi kabi katta shaharlarda temir-beton, alyuminiy va oynalardan qurilgan zamonaviy koʻp qavatli binolardan iborat yangi kvartallar barpo etilgan .