25-Iyul 2018, 14:13 dagi koʻrinishi tahrirlash PlanespotterA320 (munozara \| hissa) 66 045 edits kTahrir izohi yoʻq Teg: Koʻrib tahrirlagich ← Avvalgi tahrir		31-Iyul 2018, 16:07 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish Edgars2007 (munozara \| hissa) 56 edits Fixing abbreviations (v0.2) Keyingi tahrir →
Qator 10: M. hududi aksari qismining balandligi 1000–2000 m. Yirik togʻ tizmalari: Mongoliya Oltoyi (balandligi 4362 m gacha), Gobi Oltoyi, Xangay va Xentey. Togʻ tepalari, asosan, yasen. Jan. va jan.sharqida Gobi choʻlining bir kismi bor. Bu yerda vulkan tepalari qad koʻtargan. Shim. va shim.-gʻarbida bir necha soylik va vodiylar bor. M.ning sharqiy qismi shim.-sharq, jan. va jan.-sharq tomon pasayib boruvchi tekislikdir. Katta Koʻllar soyligi va Gobi choʻlida 30 ming km² yer kum bilan qoplangan. M. hududidagi Markaziy Osiyo burmali mintaqasining shim. qismi kaledon, jan. qismi gersin burmalariga ajralgan. Iqlimi quruq, keskin kontinental. Qishi sovuq, kam qorli, serquyosh. ~~Yanv. ning~~Yanvarning oʻrtacha temperaturasi —10°, —35° (eng past temperatura —50°), yozi iliq, qisqa, iyulning oʻrtacha temperaturasi 18—26° (eng yuqori temperatura 40°). Yillik yogʻin 100–300 mm, togʻaarda 500 mm gacha. Mongoliya Oltoyida muzliklar bor. Yirik daryolari: Selenga, Kerulen, Onon, Dzab-xan va Kobdo. Daryolari qor va muzliklardan suv oladi, bahor va yezda toʻlib oqadi. Yirik koʻllari: UbsuNur, Xirgis-Nur, Xubsugul va Hara-UsNur. M. hududining aksari qismi (60%)da kashtan, shuningdek, qoʻngʻir, togʻlarda qora, vodiylarda oʻtloqi tuproqlar tarqalgan. Oʻsimliklarning 2 mingdan ziyod turi oʻsadi. Mamlakatning shim. va shim.-sharqi dasht, jan. va jan.-sharqi chala choʻl va choʻldan iborat. Chala choʻlda saksovulzorlar uchraydi. M. hududining 10% oʻrmon. Togʻ yon bagʻirlarida tilogʻoch, kedr, qaragʻay va qayinzorlar bor. Hayvonot dunyosi xilma-xil. Sut emizuvchilarning 100 dan ortiq turi uchraydi. Qumsichqon, qoʻshoyoq, tolay quyoni, ondatra, sobol, tiyin, jayran, maral, boʻri, tulki va h.k. bor. Baʼzi hayvonlar (yovvoyi tuya, yovvoyi ot, gobi ayigʻi) M.dan boshqa yerda uchramaydi. Ulan-Bator yaqinida Bogdo-Oʻla qoʻriqxonasi tashkil etilgan. Aholisining 90% dan ortigʻi mongollar. Mamlakat ~~shim.da~~shimolida buryatlar, shim.-gʻarbda qozoqlar, tuvalar yashaydi. Rasmiy tili — mongol tili. Dindorlar budda dinining lamaizm yoʻnalishiga eʼtiqod qiladi. Shahar aholisi 60%. Yirik shaharlari: Ulan-Bator, Darxan, Erdenet. == Tarixi == Mongoliya hududida odamlar quyi paleolit oxiridan yashab keladi. Ilk paleolit davrida matriarxal-urugʻchilik, jez davrida patriarxal-urugʻchilik tuzumlari shakllandi. Miloddan avvalgi 4— 3-asrlardan xususiy mulkchilik vujudga keldi, temir buyumlar yasala boshladi, qabilalar ittifoqi yuzaga keldi. Milodiy 4—10-asrlarda Jujan, Turk, Uy-gʻur, Qirgʻiz xoqonliklari vujudga keldi. 10—12-asrlarda M. hududi Kidonlar saltanati tarkibiga kirdi. 13-asr boshida koʻpgina moʻgʻul qabilalari birlashib, Temuchin hukmronligidagi moʻgʻul davlatini tashkil etdi. 1206 yil moʻgʻul noyonlarining qurultoyida Temuchin buyuk xon — Chingizxon deb eʼlon qilindi. 1211 yil dan Chingizxon va vorislarining bosqinchilik urushlari boshlandi. 13-asr oʻrtalarida Shim. Xitoy, Tangut davlati, Oʻrta Osiyo, Zakavkazye, Eron, Rossiyaning bir kismi Chingizxon qoʻl ostiga oʻtdi. Natijada yirik Moʻgʻullar davlati tashkil topdi. Biroq yagona iqtisodiy bazasi boʻlmagan saltanat bosqinchilik urushlari natijasida vujudga kelgan ichki ziddiyatlar oqibatida parchalanib ketdi. 1368 yil Xitoy, 1380 yilda Rossiya, 14-asrning 2-yarmida Eron, Zakavkazye va Oʻrta Osiyo moʻgʻullar zulmidan ozod boʻldi. 14-asrning oxirgi choragida Moʻgʻullar davlati batamom barham topdi. 15-asrda Esonxon (1440—55 yillarda xonlik qilgan) va Dayanxon (1479—1543 yillarda xonlik qilgan) kabi hukmdorlar birlashgan Moʻgʻul davlatini tiklashga harakat qildilar. Dayanxonning oʻlimidan keyin mamlakat Jan. Moʻgʻuliston va Shim. Moʻgʻulistonga boʻlinib ketdi. Shim. Moʻgʻuliston ham oʻz navbatida Gʻarbiy va Sharqiy qismlarga ajraldi. 16-asrda M. ning uchala qismida jami 200 xonlik boʻlgan. 16-asr oxiriga kelib M.da budda dinining lamaizm yoʻnalishi yoyildi va 17-asr boshida davlat diniga aylandi. 1616 yilda Shim.-Sharqiy Xitoy hududida vujudga kelgan Manjurlar davlati 1634 yil Jan. Moʻgʻulistonni bosib oldi va uni Ichki Mongoliya deb atadi. 1688 yilda Sharqiy Moʻgʻuliston manjurlar asos solgan Sin sulolasi (1644— 1911) hokimiyatini tan oldi. Shundan keyin Sharqiy Moʻgʻuliston (hozirgi M. xududi) Tashqi Mongoliya deb atala boshladi. Mongoliyada yagona mustaqil davlat — Oyrot xonligi ham 1758 yilda manjurlar tomonidan tugatildi va uning yarim milliondan ortiq aholisi qirib tashlandi. Oʻz hukmronligini abadiylashtirish maqsadida Sin sulolasi M.ni tashqi dunyodan ajratish choralarini koʻrdi. 20-asr boshlarida M. Osiyoningeng qoloq mamlakatlaridan biri edi. M.da ~~19a.~~19-asr oxirida boshlangan milliy ozodlik harakati 20-asr boshlarida yanada kuchaydi. 1911 yil aratlarning yirik qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi. 1911 yil noyabrda Urga (hozirgi Ulan-Bator)da Sin sulolasi hokimiyati agʻdarilib, mustaqil M. davlati tuzilganligi eʼlon qilindi. Mamlakatdagi lama ibodatxonasining oliy ruhoniysi — Boʻgʻdixon tuzgan hukumat M. suverenitetining davlatlar tomonidan tan olinishi uchun 3 yil dan ortiqroq harakat qildi. 1915 yilda Rossiyaning Kyaxta shahrida chor Rossiyasi, Xitoy va M. vakillarining uch tomonlama konferensiyasi boʻldi, uning qarorlariga muvofiq, M.ning maqomi Xitoy suvereniteti ostidagi va Rossiya homiyligidagi keng muxtoriyat bilan cheklandi. 1919 yilda Xitoy M.ga qoʻshin kiritdi va uning hukmron yuqori tabaqasini muxtoriyat maqomidan voz kechishga majbur qildi. Ammo mongol xalqi mustaqillik uchun kurashni davom ettirdi. 1921 yil iyulda Urga shahrida M. mustaqilligi eʼlon qilindi. 1924 yil 26 noyabrda mamlakat parlamenti — Buyuk xalq kurali Mongoliya Xalq Respublikasi (MXR) tuzilganligini maʼlum qildi va birinchi konstitutsiyani qabul etdi. 1992 yilgacha mamlakat shu nom bilan yuritildi. Shu yili qabul qilingan konstitutsiya kuchga kirgach, M. deb atala boshladi. 1990 yillarning boshlaridan M. taraqqiyotning yangi bosqichiga oʻtdi — markazlashgan rejali iqtisodiyot oʻrniga bozor iqtisodiyoti joriy etila boshladi, bir partiyali siyosiy tizimdan koʻp parti-yali tizimga, totalitar davlatdan huquqiy davlatga aylana boshladi. Qator 23: M. — 1961 yil dan BMT aʼzosi. OʻzRb-n diplomatiya munosabatlarini 1992 yil 25 yanvarda oʻrnatdi. Milliy bayrami — 11 iyul — Xalq Inqilobi kuni (1921). Siyosiy partiya va tashkilotlari, kasaba uyushmalari M. xalq-inqilobiy partiyasi, 1921 yilda tuzilgan, 1999 yil martda M. xalq partiyasi uning tarkibiga kirgan; M. milliy demokratik partiyasi, 1992 i. ~~okt.da~~oktabrda tashkil etilgan; M. birlashgan konservativ partiyasi, 1993 yilda asos solingan; M. demokratik uygʻonish partiyasi, 1994 yilda tuzilgan; M. "koʻkatparvarlar" partiyasi, 1990 yilda asos solingan; M. ishchi partiyasi, 1992 yilda tuzilgan; M. res-publikachilar partiyasi, 1992 yilda tashkil etilgan; M. sotsialdemokratik partiyasi, 1990 yilda tuzilgan; M. demokratik ittifoqi, partiyalar bloki, 1990 yilda asos solingan; "Vatan", koalitsiya, 1999 yilda tuzilgan, Yangi demokratik sotsialistik partiya bilan M. ishchi partiyasini birlashtiradi; Toʻrt ittifoq federatsiyasi, 1993 yilda tashkil etilgan (M. demokratik ittifoqi, Yangi taraqqiyparvar ittifoq, M. yoshlari ittifoqi va M. talabalari ittifoqidan iborat). M. erkin kasaba uyushmalari ittifoqi, 1990 yil tuzilgan; M. kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1927 yil tashkil etilgan. == Xoʻjaligi == Qator 44: Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da bir qancha gaz. va jur.lar nashr etiladi. Asosiylari: "Unen-uu?" ("Haqiqatmi?", haftada Z marta chiqadigan gaz., 1920 yildan; 1996 yil urtalarigacha "Unen" nomi bilan nashr etilgan; 1996 yil sentabrdan hozirgi nomda), "Zalgamjlagch" ("Oʻrinbosar", 2 oyda bir marta chiqadigan jur., 1926 yildan), "Xudulmur" ("Mehnat", haftada 3 marta chiqadigan gaz., 1928 yildan), "Xumuun" ("Inson", gaz., 1990 yildan), "Ardin tur" ("Xalq hokimiyati", yiliga 4 marta chiqadigan jur., 1950 yildan), "Mongolii duu xooloy" ("Mongoliya ovozi", gaz., 1992 yildan), "Mongolii xudoo" ("Mongol qishlogʻi", haftalik gaz., 1970 yildan), "Ardchilal tayme" ("Demokratiya vaqti", gaz., 1993 yildan), "Yertons" ("Koinot" gaz., 1990 yildan), "Sog" ("Mashʼala", 2 oyda bir marta chiqadigan jur., 1994 yildan). Mongol telegraf agentligi (MONSAME), qukumat agentligi, 1921 yilda tuzilgan; Mongoliya ovozi, axborot agentligi, 1992 yilda tashkil etilgan; San-press, axborot agentligi, 1992 yilda asos solingan. Mongol radioasi 1934 yilda, Mongol telekoʻrsatuvi 1967 yilda tashkil etilgan. Aaabiyoti. Mongol xalq ogʻzaki ijodiyotida qoʻshiq, doston, ertak, madhiya, pandnasihat, afsona, topishmoq, maqollar koʻp. Yozma adabiyoti 12— 13-asrlarda boshlangan. "Argasun xuurch qissasi", "Yetim bolaning toʻqqiz chingiziy baxrdir bilan suhbati", "Togontemurning yigʻisi" kabi asarlar keng tarqalgan. 17-asrda yilnomalar vujudga keldi. 19-asrda yaratilgan "Koʻk kitob" trilogiyasi (muallifi Injinash) va boshqa koʻpgina asarlar xalq orasida mashhur. 20-asrda M. adabiyoti folklorga, adabiy merosning eng yaxshi anʼanalariga tayanib, ilgʻor jahon adabiyoti bilan aloqani kuchaytirib, rivoj topa boshladi. 1929 yilda adiblar toʻgaragi tashkil topdi, u 1930 yilda M. yozuvchilari uyushmasiga aylantirildi. D. Na-sagdorj, S. Damdinsuren kabi yozuvchilar pyesalari, sheʼrlari bilan mongol adabiyoti rivojida muhim rol oʻynadilar. 40— 50-yillarda S. Dashdendev, D. Sevegmid, Ch. Lhamsuren, D. Tarva, B. Baast kabi adiblar tarixiy mavzularda, xalqlar doʻstligi va hamkorligi samaralari toʻgʻrisida asarlar yaratdilar. 50— 60-yillarda yirik polotnoromanlar ijod qilindi. D. Sengee xalq qahramoni haqida "Ayushi" qissasini (1947), B. Rinchen "Choʻl tongi" romanini (1955), Ch. Lodoydam "Oltoyda" romanini (1949) yaratdilar. Bu asarlarda mongol xalqining hayoti yorqin aks ettirildi. B. Basst, M. Gaadamba, S. Ud v a l kabi adiblarning hikoyalari axloq masalalariga, mongol ayollari qismatiga bagʻishlandi. Hozirgi davr adabiyotida S. Gaytav, B. Yavuxulan, Ch. Chimid, D. Purevdorj va boshqa shoirlarning sheʼrlari alohida ajralib turadi. Ja-hon adabiyotining eng yaxshi asarlarini tarjima qilishga alohida ahamiyat berildi. Hamza, Oybek, Gʻ. Gʻulom, Mir-muhsin, Rahmat Fayziy, Turob Toʻla va boshqa oʻzbek yozuvchilarining asarlari mongol tiliga, shuningdek, mongol yozuvchilarining bir qancha asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan (L. Tudevning "Suxe-Bator" qissasi, D. Na-sagdorjning "Tanlangan asarlari", "Mongol ertaklari" va boshqalar) hududidan jez davrining boshlariga oid qoyalarga oʻyib tushirilgan yoki boʻyoq bilan ishlangan hayvon (ot, qulon, yovvoyi echki, boʻri, ilon)larning tasvirlari topilgan. Xovd somoni (tumani)dagi qoya toshlariga ishlangan odamlar va toʻrtta ot qoʻshilgan toʻrt gʻildirakli arava tasviri ayniqsa diqqatga sazovor. 6—8-asrlarda hunarmandchilik rivojlanib, matolar, kigiz, kuchmanchi chorvadorlar va jangchilarning ot abzallari va qurol-yarogʻlari oʻsimliksimon naqshlar bilan bezatila boshlagan. 6—9-asrlardagi shahar vayronalaridan toshga ishlangan boʻrtma va bosma usulda naqshlangan sopol idishlar topilgan. M.ning turli joylarida gʻisht va guvaladan tiklangan daxmalar tepasiga haykalchalar oʻrnatilgan. 10-asrdagi mamlakat poytaxti Oʻrda Baliq (key-inroq Hara Balgas) harobalari orasida mudofaa istehkomlari, uylar, ibodatxonalar koʻzgatashlanadi. 10—12-asrlarda shaharlar jadal qurildi. Odatda, shahar imoratlari yorugʻlik tushishiga qarab rejalangan, zovurlar va tepaliklar bilan oʻralgan, darvozalari va minoralari boʻlgan. Bir yoki bir necha koʻcha chetlaridagi maʼmuriy binolar, ibodatxonalar va turar joylar atrofi devor bilan oʻralgan. Imoratsiz joylarda aholi va jangchilarning oʻtov hamda chodirlari boʻlgan. ~~Qad.~~Qadimgi Bars-Xot (10—12-asrlar) shahri kavlanganda budda ibodatxonasi va pagodalari qoldiqlari, maʼbuda va hayvonlarning loydan ishlangan haykalchalari, oʻyma yogʻoch bezaklar va meʼmoriy boʻlaklar chiqqan. 16-asrdan ~~20a.~~20-asr boshlarigacha shahar va qishloqlardagi asosiy turar joylar yogʻoch sinchli, surma panjara devorli, eshikli oʻtovlardan iborat boʻlgan. Monastir va ibodatxonalar koʻplab qurilgan. 20-asrning 20-yillaridan eski shaharlar (Ulan-Bator) qayta qurilib, yangi shaharlar (Darxan, Nalayxa, SaynShand) barpo etildi. Binolar kurishda 20— 30-yillarda konstruktivizm taʼsiri koʻrindi. 40—50-yillarda binolarning old tomonlari hashamli — kolonnali, milliy bezakli qilib ishlandi (Ulan-Batordagi universitet). 50-yillarning oʻrtalaridan boshlab iqlim hisobga olingan holda binolarni keng va qulay qilib qurishga ahamiyat berildi. 60—90 yillarda qurilishda industrial va yigʻma uysozlik usullaridan keng foydalanildi. Keyingi davrlarda metallsozlik, yogʻoch oʻymakorligi, kashtachilik kabi anʼanaviy tarmoqlar bilan bir qatorda chinni pishirish, kulolchilik, gilamchilik, suyak oʻymakorligi rivoj topa boshladi. Musiqasi ~~qad.~~qadimgi anʼanalarga boy. Qoʻshiqchi, sozanda, xalq dostonlarini kuylovchi baxshilar azaliy xalq ijodiy merosini saqlab qolganlar. Qahramonlar haqidagi rivoyatlarni qoʻshiq qilib aytish qadimdan odat boʻlgan. Xalq aytishuvlari (ikki xonanda basmabas aytadigan qoʻshiqlar) ayniqsa keng ommalashgan. M.da tomoqdan ikki xil tovush chiqarib qoʻshiq aytishning oʻziga xos usuli ham urf boʻlgan. Ishqiy, maishiy, inqilobiy, tarixiy, diniy qoʻshiqlar, safarga chiqqanda aytiladigan va hazil-mutoyiba qoʻshiklari koʻp. Xalq cholgʻu asboblari: limba (nayning bir turi), morinxur va xuchir (torli kamoncha), shanz (chertib chalinadigan asbob), yoochin (changning bir turi) va boshqa Zamonaviy M. musiqasi 20-asrning 20—30-yillarida vujudga kelib, rivojlana boshladi. "Shive Kyaxta" deb atalgan birinchi partizanlar qoʻshigʻi 1921 yilda ijod qilindi. S. Gonchiksumla, U. Lubsanxurchi va M. Dugorjav kabi kompozitorlar tanilgan. Turli musiqiy janrlar (xor, opera, simfoniya) rivojlana boshladi. Ulan-Batorda Opera va balet teatri o"childi, unda mahalliy va chet el mualliflarining asarlari sahnalashtirildi. M. xalq ashula va raqs ansambli, simfonik orkestr, duxovoy orkestr, aymoq markazlarida musiqali drama teatrlari, Ulan-Batorda musiqalixoreografiya bilim yurti bor.

Mongoliya: Versiyalar orasidagi farq