Janubiy Afrika Respublikasi: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k removed Category:Davlatlar; added Category:Janubiy Afrika Respublikasi using HotCat |
kTahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Janubiy Afrika_info}}
'''Janubiy Afrika Respublikasi''' (JAR) (afrikaanscha: Republiek van Suid-Africa; ing
== Davlat tuzumi ==
▲'''Janubiy Afrika Respublikasi''' (JAR) (afrikaanscha Republiek van Suid-Africa; ing . Republic of South Africa) — Afrika jan.dagi mamlakat. Maydoni 1221 ming km². Aholisi 43 mln. kishidan ortiq (2001). Poytaxti—Pretoriya shahri Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provinsiya)ga boʻlinadi.
== Tabiati ==
▲Davlat tuzumi. JAR — federalizm nishonalari boʻlgan unitar respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. 1997 yil 4 fevraldan kuchga kirgan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — prezident. Milliy assambleya tomonidan uning aʼzolari orasidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — 2 palatali parlament. U viloyatlarning Milliy kengashi (yuqori palata) va Milliy assambleya (quyi palata)dan iborat. Ijrochi xokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
▲Tabiati. JAR hududining yer yuzasi, asosan, plato va yassitogʻliklardan iborat. Qirgʻoqlari deyarli tekis, sohil boʻylab togʻ tizmalari joylashgan. Oranj daryosidan shim.da Kalahari tekisligi bor. Platolarning sharqiy sohilidagi kambar pasttekislikka, jan.da Katta Karru soyligiga tik tushgan qismi Katta Jarlik deb ataladi. Drakon togʻlari uning sharqiy qismidir. Drakon togʻlaridagi Tabana-Ntlenyana choʻqqisi (3482 m) Jan. Afrikadagi eng baland nuqtadir. Katta Karru soyligidan jan.da Kap togʻlari (balandligi 2326 m gacha) bor. Iqlimi, asosan, tropik, 30° j. k.dan jan.da subtropik. Katta Jarlik Hind okeanidan esuvchi nam shamollarni tusib, ichki hududlarga oʻtkazmaydi. Sharqiy sohilda va Katta Jarlikning sharqiy yon bagʻrida dengiz iqlimi, yillik yogʻin 1000–2000 mm, eng issiq oyning oʻrtacha temperaturasi 25°, sovuq oyniki 18°. Kontinental iqlimli ichki platolarda yillik yogʻin sharqda 750 mm gacha, gʻarbda 150 mm gacha. Yoz oylarining oʻrtacha temperaturasi 27°, jan.-gʻarbida 18°. Subtropik iqlimli jan.-sharqida yillik yogʻin 600–1000 mm, yoz oylarining urtacha temperaturasi 21 — 24°, qish oylariniki 14—17°. Choʻl va chala chul iqlimli gʻarbiy sohili sovuq Bengela oqimi taʼsirida, yillik yogʻin 60–100 mm, yoz oylarining urtacha temperaturasi 15°, qish oylarniki 11°.
Eng yirik daryosi — Oranj (Vall va Kaledon irmoqlari bilan). Shim.-sharada Limpopo daryosi bor. Hind okeaniga quyiluvchi boshqa daryolari qisqa, sersuv va serostona. Ichki platolardagi daryolar yilning koʻp vaqtida qurib yotadi. Mamlakat hududining 2% oʻrmon. Mamlakatning sharqiy sohilida shim. chegaradan 30° j. k.gacha qizil va qizil-qoʻngʻir tuproqli yerlarda savanna, daryo vodiylarida palma oʻrmonlari bor. Togʻ vodiylarida tropik sernam oʻrmonlar uchraydi. Durbandan Mosselbay shahrigacha boʻlgan sohildagi qoʻngʻir tuproqli yerlarda subtropik oʻrmonlar, Kap togʻlari yon bagʻrida doim yashil butazorlar, platolardagi qizil-qungʻir va qora tuproqli yerlarda baobab va butali savannalar bor. Kalahari tekisligida chul oʻsimliklari oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan arslon, qoplon, yovvoyi mushuk, qashqir, kiyik, zebra, jirafa, fil, karkidon, hasharotlardan termitlar, setse pashshasi, bezgak chivini va boshqa bor.
Qator 12:
Yirik hayvonlari kam qolgan. Koyuger, Kalahari-Gemsbok milliy bogʻlari va qoʻriqxonalar bor.
== Aholisi ==
Aholisining 3/4 qismi afrikalik bantu xalqlari (shu jumladan 38,5% zulular, 27,5% sotolar, 11,6% kosalar, 6,6% shangaantsonga va tsvanalar). Yevropaliklar 5,1 mln. (shundan golland, fransuz, nemis kelgindilarining avlodlari boʻlmish afrikanerburlartaxminan 57,5%), hindilar 1 mln.ga yaqin, qora tanlilar 3,4 mln. Rasmiy tillari — afrikaans (bur), ingliz, isindebele, sesoto sa leboa, sesoto, savati, xitsonga, setsvana, tshivenda, isikosa va isizulu tillari. Dinlari: xristianlik (aholining 77%), anʼ-anaviy dinlar (18%), hindulik, musulmonlik, yahudiylik (3,2%) va boshqa Axolining 60% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Yoxannesburg , Keyptaun (Kapstad), Durban, Pretoriya va boshqa
== Tarixi ==
17-asr 50-yillarida Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi
19-asr 60-yillari oxiri va 80-yillari oʻrtalarida Jan. Afrikada olmos konlari topilgach, inglizlar bantu xalqlarining mustaqil qududlarini shafqatsizlik bilan tortib ola boshladi. 1899—1902 yillardagi inglizburlar urushidan keyin bur respublikalari Angliya qoʻl ostiga oʻtdi. 1910 yilda esa Britaniya imperiyasining dominioni boʻlgan Jan. Afrika Ittifoqi (JAI) tuzildi.
Qator 28 ⟶ 30:
2-jahon urushida JAI gitlerchilarga qarshi koalitsiya tomonida qatnashdi, ammo afrikanerlarning ashaddiy millatchilari fashist Germaniyasi bilan hamkorlik qilishdi.
Urushdan soʻng
Aparteid siyosatiga qarshi kurash 1980-yillarda ayniqsa kuchaydi. Hukmron Millat partiyasi hukumati irqchilik qonunlarini bekor qilishga majbur boʻldi, siyosiy partiyalarning , shu jumladan Afrikaliklar Milliy Kongressi faoliyatiga ruxsat berildi. 1991 yilda parlament turar joylarda va yer egaligida irqiy ayrimachilikni bekor qildi. 1994 yilda muvaqqat konstitutsiya kuchga kirdi. Shu yil aprelda Milliy assambleyaga koʻp irqli saylov boʻldi. Afrikaliklar Milliy Konfessi raisi N. Mandela
== Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari ==
== Iqtisodiyoti ==
Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari — ishlab chiqaruvchi sanoat (yalpi ichki mahsulotning 22,6%), konchilik sanoati (13%), moliya (15,21%), savdo va sayyoxlik industriyasi (11,52%), transport va aloqa (9,11%), qishloq xoʻjaligi (5%) va baliqchilik (4,7%). Xizmat koʻrsatish sohasi, neft va gaz qazib olish hamda qayta ishlashni istiqbolli sohalar qatoriga qoʻshish mumkin.
Sanoati .
Qishloq xoʻjaligi mahsulotining deyarli hammasi oq tanlilarga qarashli fermer xoʻjaliklari hissasiga toʻgʻri keladi. Asosiy ekinlari: makkajoʻxori (7,7 mln. tonna, 1999), shakarqamish (21 mln. tonna), bugʻdoy (1,5 mln. tonna), kartoshka, tamaki, sitrus va boshqa mevalar. Mamlakat hududining taxminan 80% (98 mln. gektar)dan qishloq xoʻjaligi maqsadlari uchun foydalaniladi. Qariyb 1,4 mln. gektar yer sugʻoriladi. Ekinlarni sugʻorish uchun Vaal, Ulifants, Krokodayl, GreytFish va boshqa daryolardan suv olinadi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, echki, choʻchqa boqiladi. Qoʻy juni yetishtirishda mamlakat faqat Avstraliya, Yangi Zelandiya, Argentinadan keyingi oʻrinda turadi. Sut chorvachiligi asosan yirik shaharlar atrofida.
Qator 42 ⟶ 46:
Transporti. $1ransport yoʻlilarning uz. — 33,8 ming km, shundan 5 ming km ga yaqini elektrlashtirilgan. Qattiqqoplamali avtomobil yoʻllarining uz. — 56,4 ming km. Neft va neft mahsulotlari portlardan asosiy sanoat markazlariga quvurlar orqali oqiziladi. Dengiz floti rivojlangan. Eng muhim portlari: Durban, Keyptaun, Port-Elizabet, IstLondon. 3 ta xalqaro aeroport bor.
Tashqi savdo aylanmasi yiliga 40 mlrd. AQSH dollaridan oshadi. Chetdan asosan mashina va asbob-uskunalar sotib oladi, chetga mineral va qishloq xoʻjaligi xom ashyosi, olmos va metallar, kimyo va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari chiqaradi.
== Tibbiy xizmati ==
== Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari ==
Ilmiy ishlarni uyushtirish va muvofiqlashtirish davlat markazi — Ilmiy va sanoat tadqiqrtlar kengashi 1945 yilda tashkil etilgan. Uning qaramogʻida elektrotexnika, mat., oʻrmonchilik va boshqa institutlar, Kosmik nurlarni tadqiq qilish birlashmasi, bir qanchalab., rasadxona va ilmiy stansiyalar bor. Atom energiyasi komissiyasi (1948 yilda tuzilgan),
== Matbuoti, radio eshittirishi va telekoʻrsatuvi ==
== Adabiyoti ==
Adabiyoti bantu xalqlari (zulu, soto, kosa, tsvana), shuningdek, ingliz va afrikaans tillarida rivojlanmoqda. Folklori ilk mustamlakachilik davrida vujudga kelgan qahramonlik dostonlarini, afsonalarni, zulu afsona ertaklarini, jonivorlar haqidagi bushmen va gottentot rivoyatlarini, hikmatli maqollar va matallarini oʻz ichiga oladi. Afrikaliklarning yozma adabiyoti 19-asrning 2-yarmida mahalliy tillarda lotin grafikasi asosidagi alifbo joriy etilishi bilan boshlandi.
Xristian daʼvatkorlari nazoratidagi afrikalik adiblar yevropacha janr shakllaridan foydalanib, azaliy mahalliy anʼana va qadriyatlarning yevropacha qadriyatlar bilan toʻqnashuvini tasvirlashga hamda ularni bir-biri bilan murosaga keltirishga urindilar. 19-asr oxirida mustamlakachilikka, irqchilikka qarshi norozilik adabiyoti vujudga keldi.
19-asr oxiri — 20-asr boshlarida publitsistika, hikoya, romanlar paydo boʻldi. Atoqli demokrat adiba O. Shreynerning "Afrika fermasi" asari qahramonlari burjua jamiyati illatlarini fosh qildilar. Birinchi basuto yozuvchisi T. Mofoloning zulular dohiysi haqidagi "Chaka" romani diqqatga sazovor.
2-jahon urushidan keyin "norozilik adabiyoti" tez surʼatlar bilan rivojlandi. A. Peytonning "Yigʻla, sevimli yurtim", "Loyxoʻrak, juda kechikding", N. Gordimerning "Kelgindilar yeri", "Matbuot uchun emas" va boshqa asarlari irqchilik va irqiy xurofotni qoralash ruhida yozilgan. I. Abrahamsning "Konchi", J. Koupning "Ajoyib uy", J. Gordonning "Bu kunga laʼnat" va E. Mpaxlelening "Ikkinchi koʻcha boʻylab" romanlari, shuningdek, G. Blumning "Transvaaldagi voqea", F. Altmanning "Quzgʻunlar qonuni" romanlari va boshqa asarlarda ishchilarning birdamligi, zulularning talonchilarga qarshi qahramonona kurashi va boshqa voqealar aks ettirilgan, irkchylik fosh etilgan.
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Musiqiy madaniyati mamlakat tub joy aholisi va oq tanlilar musiqasidan iborat. Bushmen va gottentotlarning qad. musiqiy shakllari bilan bir qatorda zulu, kosa, venda va boshqalarning rivojlangan badiiy ijodiyoti mavjud. Maye., matebele va shona xalqlarining ommaviy qoʻshiqlarida koʻp ovozli usullardan keng foydalaniladi. 20-asrdatub joy aholisining ijodi gurkirab rivojlana boshladi. Milliy, yevropa (xristian diniy qoʻshiqlari) hamda amerika (jaz, Lotin Amerika raqs usullari va boshqalar) musiqa anʼanalarining uygʻunlashuvi negizida 1930—50 yillari anʼanaviy qoʻshiqchilikning yangi — "kvela", "mbube", keyinchalik — "jayv" uslublari yuzaga keldi.
Teatri qishloqlarda qad. maishiy va diniy marosimlar, musiqa, raqs, qoʻshiqdar asosida shakllangan. Yevropaliktruppalar 18-asr oxirlarida dastlabki teatr tomoshalarini koʻrsatishdi. 1801 yilda Keyptaunda teatr binosi qurildi. Unda chetdan kelgan truppalar bilan bir qatorda Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Germaniya, Fransiyadan koʻchib kelib oʻrnashib qolganlarning mahalliy havaskorlik jamoalari ham tomosha koʻrsata boshladi. Dramaturg , bastakor, sahnalashtiruvchi Sh. E. Bonifas va L. A. Myoranning faoliyati 19-asr boshlarida teatrni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega boʻldi. 19-asr 2-yarmida Yevropadan, asosan Buyuk Britaniyadan professional jamoalar koʻplab kelib, butun mamlakatda inglizcha tomoshalar koʻrsata boshladi. Afrikaans tilidagi teatr 20-asr boshlarida rivojlandi. Dramaturglardan M. Brink va Ya. X. de Vaalning xizmati katta buldi. 20-yillarda afrikaans tilida dastlabki professional teatrlar vujudga keldi. Teatr arboblari irkchilik va aparteidga qarshi kurashga, qora tanli aholining siyosiy ongini oʻstirishga va uning insoniy qadr-qimmatini qaror toptirishga hissa qoʻshdilar. "Kingkong", "Qonli tugun", "Yashash uchun kurash", "Vuka" kabi spektakllarda irqiy ayirmachilikka qarshi kurash aks etgan.
Kinosi.
Irqchilik kishanlaridan kutulgan
== Manbalar ==
|