|
G.da turli janr va uslublardan, ayniqsa axborot va b. publitsistik janrlardan foydalaniladi. Ularda axborot agentliklarining rasmiy xabarlari, hisobotlar, reportajlar voqealarni hozirjavob tarzda yoritishga xizmat qiladi; sharu,, suhbat (intervyu), taqriz va b. vositasida voqealar va ularni keltirib chiqaruvchi sabablar izohlab beriladi; maqola, obzorlar va sharxlarda voqelik tahlil qilinadi; bulardan tashqari G.da lavha, ocherk, pamflet, felyeton kabi publitsistik janrlardan ham foydalaniladi; shuningdek unda gazetxon-larning xatlari, nazm va nasrda yozilgan badiiy asarlar, chizma va fotosuratlar bosiladi. G.ni bezatish oʻziga xos boʻlib, bu avvalo G. mazmunini gazetxonga qiziqarli va ommabop tarzda yetkazish, muhim xabar va fikrlarga ularning eʼtiborini jalb etishga qaratiladi. G. faoliyati bosh muharrir, boʻlimlar mudirlari, turli yoʻnalishdagi muxbirlar (reportyor, sharhlovchi va b.)dan iborat tahririyat tomonidan tashkil etiladi va boshqariladi. Koʻpgina G.larning maxsus muxbirlari, mamlakatning ichida vaxorijiy davlatlarda oʻz muxbirlari boʻladi. G.lar faks, "Internet" tizimi, telefon va teleks vositalari orqali dunyoning turli chekkalaridan zud ax-borotlarni olib turadi.
G.ning ibtidoiy turi dastlab Rim-da — mil. av. 1-a.daasrda (varaka va byulletiyeklar shaklida), Xitoyda 7-a.daasrda ("Di bao" — "Poytaxt axboroti" nomi bilan) chiqqan. Hoz. gazetalarning dastlabki turlari 16—17-a.lardaasrlarda Yevropada paydo boʻlgan. Ular xususiy shaxslar, ak-sariyat matbaachilar, noshirlar, pochta xodimlari tomonidan nashr qilingan. Ilk G.lar haftada va 15 kunda bir marta chop etilib, kam nusxada boʻlgan. Ularda asosan saroy yangiliklari, ti-jorat xabarlari bosilgan. 16-a.daasrda Venesiyada yozma axborotlar uchun "gazetta" degan chaqa pul toʻlashgan (nomi ham shundan). 1631 y.da Parijda qirol Lyudovik XIII (1586—1653) ning shaxsiy shifokori va yilnomachisi Teofrast Renodo parijlik kitobfurushlar — Lui Vandom va Jan Marpen bilan birgalikda "La Gazzette" nomli vaqtli bosma nashrni tashkil etadi. Hoz. maʼnodagi "gazeta" termini mana shu nashr tashkil qilingach, soʻzlashuvda rayem boʻla boshlagan, degan fikr mavjud.
G.chilik 18-a.danasrdan eʼtiboran, ayniqsa Angliya, Germaniya, Fransiya, Italiya, AQSH mamlakatlarida taraqqiy qila boshladi va bu mamlakatlarda koʻplab ijtimoiysiyosiy yoʻnalishdagi kundalik G.lar paydo boʻldi. Mazkur davrda tarmoq, yaʼni soha G.lari ham tarkib topdi. Umumsiyosiy nashrlar qatoriga iqtisodiyot, tijorat, ilm-fan, adabiyot, sport va b. sohalarga ixtisoslashgan maxsus G.lar qoʻshildi. G.lar chiqarish bilan xususiy noshirlardan tashqari turli ijtimoiy guruhlar, siyosiy partiyalar, firma va kompaniyalar ham shugʻullana boshladi. Shu tariqa G.lar turli siyosiy qarashlar, mafkuralar jarchisiga aylana bordi, uning paydo boʻlishi va ravnaq topishida ijtimoiy hayotning faollashuvi, ommada ijtimoiy axborotga ehtiyojning ortishi, savdo, sanoat va maorifning yuksalishi, bosmaxona anjomlari va qogʻoz i. ch.ning rivojlanishi, axborot toʻplash, uni qayta ishlash va tarqatish muassasalari tarmogʻining kengayishi va b. omillar muhim ahamiyat kasb etdi.
Demokratax qadriyatlarning , siyosiy erkinliklarning umumjahon miqyosida eʼtirof qilinishi va jamiyat hayotiga singishi tufayli G.lar yoʻnalishi va mazmunida jiddiy oʻzgarish-lar sodir boʻladi. Demokratik rivojlanish yoʻlidan borayotgan mamlakatlarda G.lar oʻzlarini shaxe va jamiyat manfaatlarining himoyachisi sifatida namoyon etmoqdalar.
G.chilik taraqqiyoti Oʻzbekistonda ham oʻz tarixiga ega. Bu yerda 19-a.ningasrning 70-y.laridan "Turkestanskiye vedomosti" G.sining chiqa boshlashi Turkistonda davriy matbuotning ibtidosi boʻldi. Unda oʻlka tarixi, madaniyati, geogr.si, etnografiyasi, sanoati va b.ga oid maqolalar bosilgan. Shu bilan bir vaqtda oʻzbek tilida "Turkiston viloyaining gazeti" ham nashr etila boshladi. 1917 y.gacha Turkistonda bu ikki G.dan tashqari, turli vaktlarda oʻzbekcha va ruscha (baʼzan qirgʻiz va tojik tillarida) 100 dan ortiq G.lar chiqqan. Ular asosan savdo, sanoat markazlari — Toshkent, Samarqand, Ashxobod, Qoʻqon, Andijon, Fargʻona va b. shaharlarda nashr etilgan. Bular vazifasi, davriyligi va b. xususiyatlari jihatidan turlicha edi. 20-a.asr boshida hozirgi Oʻzbekiston hududida taraqqiyparvar oʻzbek maʼrifatchilari tomonidan nashr qilingan "Tarakkiy", "Xurshid", "Shuhrat" (1906—07), "Buxoroyi Sharif", "Samarkand", "Sadoi Turkiston", "Sadoi Fargʻona"( 1912—15), "Najot", "Fargʻona nidosi", "Turk eli", "Xurriyat", "El bayrogʻi" (1917—18) kabi G.lar milliy gazetachilik tarixida munosib oʻrin egallaydi. Ularda milliy taraqqiyot muammolari oʻz ifodasini topgan. Ayniqsa "Taraqqiy" birinchi bor erkinlik, tenglik gʻoyalarini ilgari surdi, jadidlarning qarashlariga moslashib, istiqlolning maʼnaviy zamini masalasiga katta eʼtibor berdi. Shuning uchun ham OʻzR Oliy Kengashi "Taraqqiy" G.sining 1-soni chiqqan 27 iyun (1906) sanasini oʻzbek jurnalistlarining kasb bayrami — Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni sifatida nishonlash toʻgʻrisida qaror qabul qildi (1993).
Oʻzbekistonda shoʻro tuzumi davrida oʻzbek va b. mahalliy tillarda, shuningdek rus tilida yangi yoʻnalishdagi G.lar tizimi tarkib topdi. Bularning barchasi ("Sovet Oʻzbekistoni", "Pravda Vostoka", "Haqiqati Oʻzbekiston", "Qishloq haqiqati", "Oʻqituvchilar gazetasi", "Yosh leninchi" va b.) kommunistik mafkura na-zorati ostida nashr etilgan, totalitar tuzum maqsadlariga xizmat qilib, kompartiya xohish-irodasini ifoda etgan. Ularning sahifalarida xalq tarixini soxtalashtiruvchi, milliy qadriyatlarni yerga uruvchi, mamlakatdagi yakka hokimlik siyosatini keng qoʻllabquvvatlovchi, dahriylikni targʻib etuvchi maqolalar koʻplab bosilgan. Oʻzbekistan mustaqillikka erishgach (1991), G.larga mafkuraviy yakkahokimlik barham topdi. Shundan soʻng mavjud G.lar oʻz siyosiy yoʻnalishini, mazmun-mohiyatini tubdan oʻzgartirdi. Ayrimlarining nomi ham oʻzgardi: "Sovet Oʻzbekistoni" — "Oʻzbekiston ovozi", "Haqiqati Oʻzbekiston" — "Ovozi tojik", "Qishloq haqiqati" — "Qishloq hayoti", "Oʻqituvchilar gazetasi" — "Maʼrifat", "Yosh leninchi" — "Turkiston", "Lenin uchquni" — "Tong yulduzi" nomi bilan chiqa boshladi .
|
