Kimyoviy unsur: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
OchilovBot (munozara | hissa) k →Manbalar: kichik o'zgarishlar, replaced: {{reflist}} → {{manbalar}} |
qisqartmalarni toʻliqlash (p1, v0.5) |
||
Qator 1:
'''Kimyoviy unsur''' ('''kimyoviy element''') - bir xil zaryadli yoki [[atom raqam]]li [[atom]]lar majmui. Bugungi kunga kelib ([[2011]]), unsurlar soni 118 taga yetgan.<ref name="Oganessian2010">{{cite journal|doi=10.1103/PhysRevLett.104.142502|title=Synthesis of a New Element with Atomic Number Z=117|author=Yu. Ts. Oganessian|publisher=Physical Review Letter|volume=104|issue=14|edition=142502|year=2010|last2=Abdullin|first2=F. Sh.|last3=Bailey|first3=P. D.|last4=Benker|first4=D. E.|last5=Bennett|first5=M. E.|last6=Dmitriev|first6=S. N.|last7=Ezold|first7=J. G.|last8=Hamilton|first8=J. H.|last9=Henderson|first9=R. A.|journal=Physical Review Letters|pmid=20481935|bibcode = 2010PhRvL.104n2502O|pages=142502 }}</ref> Ulardan 25 tasi sunʻiy yoʻl bilan ([[yadroviy reaksiya]] yordamida) hosil qilingan.
'''Kimyoviy elementlar''' - yadrolarining musbat zaryadi hamda atom qobigʻidagi elektronlar sonining bir xilligi bilan tavsiflanadigan atomlarning alohida bir turi. Massa soni (atom yadrosini tashkil etadigan protonlar va neytronlar massalarining yigʻindisi) har xil boʻlgan Kimyoviy unsur izotoplar deb ataladi. Tabiatda koʻp Kimyoviy unsur 2 yoki undan koʻp izotoplardan tashkil topgan. Yer poʻstida tarqalgan tabiiy Kimyoviy unsurning izotop tarkibi oʻzgarmasdir, shuning uchun ularning eng muhim hisoblangan tavsifi — atom massasi deyarli oʻzgarmas boʻladi. Tabiiy Kimyoviy unsur, asosan, noradioaktiv boʻlib, turlituman oddiy (kimyoviy jihatdan parchalanmaydigan) va murakkab (kimyoviy birikmalar) moddalarni tashkil etadi. a, r, u — nurlanuvchi Kimyoviy unsur (uran, toriy, poloniy, radiy) radioaktiv elementlardir (
Elementlar tabiatdagi butun mavjudotning eng oddiy tarkibiy qismlari, degan tushuncha miloddan bir necha asr ilgari vujudga kelgan. Aristotelning fikricha, boshlangʻich materiya 4 abstrakt "prinsip" (asos): issiqlik, sovuqlik, namlik va quruklikdan tashkil topgan. Ularning juftlarida qismlar miqdori maʼlum bir sonni tashkil etgach, 4 asosiy element — olov, suv, havo va tuproq hosil boʻlarmish. Keyinchalik alkimyogarlar Aristotelning "prinsip" va "element"lariga eruvchanlik (tuz), yonuvchanlik (oltingugurt) va metallsimonlik (simob) degan tushunchalarni kiritdilar.
Sharq olimlaridan Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Kindiy va boshqa koʻpgina olimlar elementlar qaqida oʻz fikrlarini aytishgan. Mas, Kindiyning fikriga koʻra, tabiatdagi barcha narsalar materiyadan tashkil topgan, materiya esa olov, suv, havo va tuproqdan iborat. Ilk bor Kimyoviy unsur taʼrifini 1661 yilda ingliz kimyogari Robert Boyl bergan, u oddiy moddalarni belgilash uchun kimyoga "element" degan terminni kiritgan, shu sababli "oddiy modda" va "element" degan tushunchalar uzoq, vaqtgacha bir maʼnoni anglatadi, deb hisoblab kelindi. 19-asrning60-yillarida, oddiy modda bilan Kimyoviy unsur molekula bilan atomga uxshaydi, yaʼni oddiy modda ham, har qanday modda singari, molekulalardan tuzilgan, Kimyoviy unsur esa atomlardan tuzilgan, deb hisoblanardi; 1869 yilda D.I. Mendeleyev "... bu tushunchalardagi farq qar doim hisobga olinishi kerak" deb taʼkidlagan edi. Soʻngra Kimyoviy unsur atomga, yaʼni elementning molekulalarda boʻladigan va barcha xossalarini uzida mujassam etgan eng kichik zarrachaga tobora koʻproquxshaydigan boʻldi. Demak, har qanday atom Kimyoviy unsurdir, ammo atomlarning har qanday birikmasi element boʻla olmaydi; bir xil element atomlarining oʻzaro birikishi natijasida oddiy moddalar hosil boʻladi. Koʻpchilik Kimyoviy unsur tuzilishi va xossalari turlicha boʻlgan bir necha oddiy moddalar hosil qilishi mumkin (
Kimyoviy unsurning yana bir muhim tavsifi ularning Yer poʻstida tarqalganligidir. Rus olimi akad. A. P. Vinogradov tuzgan Yer poʻstining oʻrtacha kimyoviy tarkibi jadvaliga koʻra, eng koʻp tarqalgan element — kislorod massa jihatdan 47,2% ni tashkil etadi, soʻngra kremniy — 27,6%, alyuminiy — 8,80%, temir — 5,10%, kalsiy — 3,6%, natriy — 2,64%, kaliy — 2,6%, magniy — 2,10%, vodorod — 0,15%, bu elementlar Yer poʻsti massasining 99,79%ni, qolgan barcha Kimyoviy unsur fakat 0,21%ni tashkil etadi.
| |||