Lyuksemburg: Versiyalar orasidagi farq

L.Luksemburg — konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1868 yil 17 okt.da kuchga kirgan, unga 1919, 1948 va 1956 yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Hersog (2000 yildan Anri). Qonun chiqa-ruvchi hokimiyat — Deputatlar palatasi (bir palatali parlament). Ijroiya hoki-miyatni Buyuk Hersog tayinlaydigan hukumat amalga oshiradi. L .da Davlat ken-gashi bor, uning 21 aʼzosi Buyuk Hersog tomonidan umrbod tayinlanadi.

Mamlakat hududining koʻp qismi tepaliklar uchrab turadigan 300–400 m balandlikdagi tekisliklardan iborat. Shim.da Ardenna va Reyn Slanetsli togʻlarining tarmoqlari (balandligi 400–500 m) joylashgan. Temir ruda, slanets, ohaktosh konlari bor. Iqlimi moʻʼtadil, yumshoq. Yanv.ning oʻrtacha temperaturasi 0 dan 2° gacha, iyulniki 17° atro-fida. Yillik yogʻin 700–800 mm. Daryolari zich, sertarmoq, asosiy daryosi — Mozel. Tuprogi aksar qismida qoʻngʻir oʻrmon va chimli podzol tuproq. L.Luksemburg hududining 1/3 qismi (asosan, shim.) oʻrmon.

Mil. boshlarida L.Luksemburg hududi Rim imperiyasi, milodiy 6—7-asrlarda Franklar davlati tarkibiga kirgan. 963 yildan graflik, 1354 yildan gersoglik, Luksemburg qalʼasi uning markazi boʻlgan. Oʻrta asrlarda L.Luksemburg hududi Ispaniyaga, soʻng Avstriya va Fransiyaga tobe boʻlgan. 1814—15 yil Vena kongressi qarori bilan rasman mustaqil davlat — L.Luksemburg Buyuk gersogligi tuzilgan, uni 1890 yilgacha Niderlandiya qiroli boshqargan. L.ningLuksemburgning hozirgi chegaralari 1839 yil Belgiya-Niderlandiya shartnomasi asosida belgilangan (bu sana L.Luksemburg mustaqilligi yili sifatida bayram qilinadi). 1867 yil London konferensiyasida L.Luksemburg "abadiy betaraf" davlat deb eʼlon qilindi. 1890 yilda L.Luksemburg Niderlandiya boshkaruvidan qutulib, toʻla mustaqillikka erishdi. 1921 yildan Belgiya bilan iqtisodiy, jumladan, bojxona ittifoqi-da. 1- va 2-jahon urushlari vaqtida Germaniya L.Luksemburg betarafligini buzib, uning hududini bosib oldi. 1945 yil fev.da L.Luksemburg hududi Amerika-Angliya qoʻshinlari tomonidan ozod qilindi. 1948 yilda L.Luksemburg konstitutsiyasidan L.ningLuksemburgning betarafligi haqidagi modda chiqarib tashlandi. L.Luksemburg —1945 yildan [[Birlashgan millatlar tashkiloti|BMT]] aʼzosi. 1991 yil 31 dek.dadekabrda OʻzR suverenitetini tan oldi va 1992 yil 10 iyunda diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 23 iyun — Buyuk Gersog tugilgan kun (1921).

Koʻkatparvarlar alternativ partiyasi, 1983 yil tuzilgan; Xristian-sotsial partiya, 19-asrning 70-yillarida tashkil topgan; L.Luksemburg sotsialistik ishchi partiyasi, 1902 yilda asos solingan; L.Luksemburg demokratik partiyasi, 1946—47 yillarda vujudga kelgan; Koʻkatparvarlarning ekologik tashabbus roʻyxati partiyasi, 1989 yilda tuzilgan: L.Luksemburg Kommunistik partiyasi, 1921 yilda asos solingan; Demokratiya va pensiya tengligi uchun harakat qoʻmitasi, 1989 yilda tuzilgan. L.Luksemburg umummehnat konfederatsiyasi 1919 yilda tashkil topgan; L.Luksemburg xristian kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1921 yilda tuzilgan; L.Luksemburg kasaba uyushmalari mustaqil birlashmasi, 1978 yil tashkil etilgan.

== XoʻjaligiIqtisodiyoti ==

L.Luksemburg — yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 24,6%, qishloq xoʻjaligi ulushi 1,4%. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari: qora metalurgiya, kimyo, koʻnchilik, sement, fayans, yogochsozlik, tikuvchilik, oziq-ovqat sanoati. Yiliga 1,4 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. L.Luksemburg aholi jon boshiga choʻyan va poʻlat ishlab chiqarishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Metallurgiya sanoati uchun kerakli koʻmir va koks Germaniyadan, temir rudaning koʻp qismi Fransiyadan oli-nadi. Asosiy metallurgiya k-tlari Lyuksemburg shahri va temir konlari at-rofida joylashgan. Domna shlakidan fosforli oʻgʻitlar ishlab chiqariladi. Asosiy sanoat markazlari: Lyuksemburg (atroflari), Differdanj, Esh, Dyu-delanj shaharlari. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar maydoni 135 ming ga ga yaqin.

Kichik-kichik dehqon xoʻjaliklari koʻp. Mexanizatsiya va rentabellik darajasi juda yuqori. Gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli, javdar), kartoshka, sabzavot yetishtiriladi. Daryo vodiylarida bogʻdorchilik, tokchilik rivojlangan. Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning 50% ga yaqini oʻtloqdan iborat. Chorvachilikda jami qishloq xoʻjaligi mahsulotining 80% hosil qilinadi. Qoramol va choʻchqa boqiladi. Oʻrmonlarda yogʻoch tayyorlanadi. Chet el sayyohligi rivojlangan. L.Luksemburg hududidan xalqaro temir yoʻl va avtomobil yoʻllari oʻtadi. Transport yoʻli uzunligi — 275 km va avtomobil yoʻllar uz. — 5 ming km. Aviatsiya transporta rivojlangan. Ishlab chiqariladigan mahsulotning 90% ga yaqini chetga chiqariladi. Chetdan mashina va uskuna, mineral xom ashyo, gazlama, neft hamda oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa keltiriladi. Savdosotikdagi asosiy mijozlari: Yevropa Ittifoqi mamla-katlari. L.Luksemburg — Gʻarbiy Yevropaning mo-liyaviy markazlaridan biri. Bu yerda koʻpgina bank va kompaniyalarning idoralari joylashgan. Pul birligi — Luksemburg franki; Belgiya franki ham teng muomalada.

L.daLuksemburgda 6—15 yoshdagi bolalar uchun majburiy bepul taʼlim joriy etilgan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Boshlangich majburiy maktabda oʻqish muddati —8—9 yil, oʻrta maktabda (pulli) —6—7 yil, zamonaviy litseyda — 6 yil, klassik litseyda — 7 yil L.daLuksemburgda oliy oʻquv yurtlari yoʻq. 1969 yilda xorijiy un-tlarga borib oʻqishga tayyorlovchi un-t markazi ochilgan. 1973 yilda barpo etilgan Mehnat unti toʻla maxsus maʼlumot bermaydi. Mamlakatda bir necha kollej va konservatoriya bor. Ilmiy muassasalari: Tabiatshunoslar jamiyati (1872), bakteriologiya lab., tibbiy tadqiqot kolleji (1818), Buyuk Hersog instituti (tarix, tibbiyot, tabiiy fanlar, tilshunoslik, adabiyot va sanʼat, ijtimoiy fanlar seksiyalari bor) va boshqa Luksemburg shahrida Milliy kutubxona (1798), Milliy muzey va rasmlar koʻrgazmasi mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va tslekoʻrsatuvi. L.daLuksemburgda bir qancha gaz.gazeta va jur. larjurnallar nashr etiladi. Asosiylari: "Luksemburger vort", "Vua dyu Luksemburg". ("Luksemburg ovozi", nemis va fransuz tillarida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1848 yildan), "Tageblatsaytung fir Letseburg" ("Luksemburg kundalik varaqagazetasi", nemis va fransuz tillarida chikadigan kundalik gaz.gazeta, 1912 yildan), "Letseburger jurnal" ("Luksemburg gazetasi", nemis va fransuz tillarida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1880 yildan), "Republiken lorren" ("Lotaringiya respublikachisi", fransuz tilida chiqadigan kundalik gaz.gazeta, 1961 yildan), "Saytung fum letseburger follek" ("Luksemburg xalqi gazetasi", nemis tilidagi kundalik gaz.gazeta, 1946 yildan), "Sotsiale fortshret" ("Ijtimoiy taraqqiyot", nemis tilida 2 haftada bir marta chiqadigan jur., 1920 yildan), "Eko de l’ endyustri" ("Sanoat aks sadosi", fransuz tilidagi oylik jur., 1920 yildan), "OGB-L—aktyuel/aktyualite" (L.Luksemburg kasaba uyushmalari mustaqil birlashmasining nemis, fransuz tillarida va Lyuksemburg shevasida chiqadigan haftanomasi, 1919 yildan). Radio — Tele Lyuksemburg xususiy kompaniyasi, 1931 yilda tuzilgan; u "Kompani lyuksemburjuaz de telediffyuzon"ning bosh kompaniyasidir.

L.Luksemburg hududidan ibtidoiy madaniyat yodgorliklari (dolmenlar, toshdan yasalgan hashamatli maqbaralar, sopol idishlar), keltlarning badiiy hunarmandchilik buyumlari, Rim hukmronligi davriga oid hammom, qoʻshin qarorgoxlari, minoralar, qabariq tasvirlar, naqshlar topilgan. Ilk oʻrta asrlarda Vianden qalʼasining roman uslubidagi ibodatxonasi, Externax monastiri va bazilika turida Sankt-Villibrordus cherkovi qurilgan. Shu davrga mansub koʻpdankoʻp qasr va qalʼalarning harobalari, ayniqsa, Ardenna togʻi etaklarida koʻplab saqlanib qolgan. 16-asr 2-yarmidagi ayrim inshootlarda Uygʻonish davriga xos haykaltaroshlik asarlari bilan bezatilgan belgilar (Luksemburg shahridagi ratusha, hozirgi gersog saroyi) paydo boʻldi, 17-asrda barokko uslubida Vitranj, Vils va boshqa qasrlar qurildi. 17-asr 2-yarmida qasrlarning strategik ahamiyati yoʻqolib, ular zodagonlarning xususiy qarorgoxlariga aylandi. Katta va kichik yangi qasrlar qurildi, eskilari taʼmirlandi, hashamdor qilib bezatildi. 19-asrda klassitsizm, 20-asr boshlarida eklektika yoyiddi. Zamonaviy meʼmorlik namunalaridan Radio uyi, Milliy teatr, Esh va Dyudelanj yaqinidagi turar joylarni, Mershdagi kimyo zavodi binosini koʻrsatish mumkin.

8— 10-asrlarda miniatyura vujudga keldi. Jumladan, Externax miniatyura maktabi shuhrat qozondi. 14—16-asrlarda cherkovlar guzal rasmlar bilan bezatildi, haykaltaroshlik rivojlandi. 18-asrning 2-yarmida bezakli amaliy sanʼat (fayans, mebel, metall buyumlar yasash) ravnaq topdi. 19-asr sanʼatida (J. B. Freze, M. Kirsh kabi rassomlar asarlarida) fransuz maktabining taʼsiri seziladi. Birinchi jahon urushidan keyin fransuz fovizmi va nemis ekspressionizmi urf boʻldi. Mashhur moʻyqalam sohibi Y. Kutter ijodi bunga misol boʻla oladi. Uning asarlarida xoʻrlangan nochor kishilar taqdiriga achinish tuygʻusi aks etgan. Rassomlar V. Kesseler, J. Probst, M. Xofman va boshqa A. Matiss, P. Pikasso yoʻlidan bordilar, haykalta-rosh L.Luksemburg Verkolye abstrakt kompozitsi-yalar yaratdi.