Turar joy: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
qisqartmalarni toʻliqlash (p1, v0.3) |
qisqartmalarni toʻliqlash (p1, v0.5) |
||
Qator 3:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Turar joy''' — yashash maskani, boshpana joy, uyjoy binolari. Oila istiqomat qiladigan uy, oilaning maishiy hayoti oʻtadigan muhit. Turar joy ibtidoiy davrlardayoq taom tayyorlash, libos kiyish qatorida paydo boʻlgan. Turar joylar meʼmorliqsa eng koʻp tarqalgan inshoot turi boʻlib, boshqa turdagi inshootlarning shakllanishi va rivojlanishini koʻp jihatdan belgilab bergan. Turar joyning tashki va ichki shakllari, turlari va koʻrinishi jihatidan xilmaxilligi iklim, tabiiy geografik sharoit takrzosi, ijtimoiy munosabatlar xususiyati, iqtisodiy moddiyturmush darajasi, madaniy va milliy anʼanalarga bogʻliq holda rivojlanib, murakkablashib borgan. Turar joyning oddiy turlari qad. tosh davridan maʼlum. Turar joylar asrlar davomida togʻ gʻorlari, tabiatdagi oddiy boshpana bostirmalardan boshlab, zamonaviy koʻp qavatli uylargacha murakkab tarak,qiyot jarayonini bosib oʻtgan. Ayni vaqtda meʼmorlik shaklu shamoyili asosini taʼminlab kelgan. Tosh davrida gor, chayla, yertoʻlalar Turar joy vazifasini oʻtagan (
Jamiyatda tabaqalanish yuzaga kelgach Qad. Misr, Qad. Rim va Yunonistont qullarning sodda uy, kulbalari bilan bir qatorda kuldorlarning uyqoʻrgʻonlari, koʻp xonali qalʼalari barpo etilgan. Gʻarbiy Yevropa shaharlarida sinchkor faxverkli qurilmadagi Turar joylar hozirgacha saqlangan. Sharqiy slavyan (shu bilan birga rus, ukrain, belorus) va hududi ularga yaqin xalqlar (fin, eston, litva, rumin va boshqalar)da dastlab yogʻoch qalab qurilgan uylar (xata va boshqalar) keng tarqalgan. Kavkaz xalklarida togʻ qoyalari—terrasalarda loy va toshdan ustmaust qurilgan kulbalar, minorasimon koʻp qavatli uylar (Togʻli Dogʻiston va boshqalar) tarqalgan. Hindistonda Turar joy xom va pishiq gʻishtdan, tomi yassi, baʼzan nishabli yasalib, ustiga poxol qamish, yirik barglar bosilgan. Sinchli yogʻoch yoki bambukdan somonli loy bilan suvalgan uylar ham boʻlgan. Sharqiy Osiyo mamlakatlarida (maye. shim. Xitoyda) sinchli, xom gʻishtli devor ustidan suvalib tomiga poxol, qamish bostirilgan. Tez-tez zilzila boʻlib turadigan joylarda asosan sinchkori yengil uylar koʻp qurilgan.
Qator 13:
20-asrdan rivojlangan Yevropa mamlakatlarida yangi kurilish materiallari (metall, temirbeton, oyna va boshqalar) zamonaviy Turar joy qurilishiga tadbiq etildi. Shaharlarda aholi sonining keskin oshishi natijasida daromad keltiradigan uylarning koʻplab qurilishiga eʼtibor berildi. Turar joylar kurilishida zamonaviy kulayliklar (vodoprovod, kanalizatsiya, gaz, lift va boshqalar) ga ega boʻlgan, bir-biri bilan tutashgan seksiyalar, qavatmaqavat takrorlanuvchi xonalar guruhidan iborat koʻp kavatli uymajmualar keng tarqaldi. Oʻzbekistondagi dastlabki Turar joy qoldiqlari Zamonbobo, Jarqoʻton, Jonbosqalʼa, Dalvarzintepa, Termiz, Tuproqqalʼa kabi shaharqurgʻonlar, qalʼalardan topilgan. Kurilishda yogʻoch, loy, paxsa, guvaladan foydalanilgan. Varaxsha, Afrosiyob, Bolaliktepa va boshqalardagi saroy devorlari rayem, haykal va boʻrtma bezaklar bilan pardozlangan. 6—8-asrlardagi Kesh, Sugʻd, Tohariston, Chagʻoniyon, Shosh kabi manzillardagi Turar joylar, asosan, sugʻoriladigan sersuv yerlarda bunyod etilgan. Shahar atrofidagi mavzelarda xunarmand, dehqonlar yashagan. Qadim Turkiston yaylovlarida yashagan turkiy aholi yengil koʻchma uylarning ajoyib tur va shakllarini yaratgan (utov, yurt, chodir, xirgoh, kapa, olachuq va boshqalar). Koʻchmanchilarning 2 yoki 4 gʻildirakli aravalarga urnatilgan qamish uylari haqida sayyoh va elchilar Marko Polo, Plono SHL Karpini va boshqalarning "YA sayohatnomalarida yozilgan. Xorazmshoh Abulgʻoziy Bahodirxon aytishiga koʻra qangʻli arava (kuchma uy)ni dastlab kashf etgan turkiy qavm keyinroq Qangʻli nomi bilan mashhur boʻlgan. Qangʻli uylar mil.av. 4-asrda ham keng tarqalgan. Koʻchmanchilar oʻtroq hayotga oʻtganda ham chodir, oʻtov kabilar yogʻoch qurilmalar va namat, julxirslar asosida bunyod etilgan. Shular qatori ulkan paxsa devorli, xom gʻishtdan terilgan baland devorli qalʼaqoʻrgʻonlar, shahar devorlari tiklangan.
Amir Temur hukmronligi davrida qurilgan Turar joy meʼmorligi oʻzining hashamatliligi, muhandislik ilmining yuksakligi, serhasham bezaklarga boyligi bilan ajralib turadi (
Shahar markazlarida mahapla va guzarlar shakllanib, ularda xunarmand va savdogarlar koʻplab doʻkonlar (chorsu, tim, toqilar) katorida oʻzlarining hashamatli Turar joylarini ham qurganlar. Turar joylar ichkari va shashqari hovlili boʻlib, xonadon egasining mavqeiga karab jihozlangan. Mehmonxonalar oʻziga xos milliy bezaklar (tokcha, taxmonli, shipi vassaln, hovuzashm, devorlari namoyonli naqshlar) bilan bezatilgan. Gilam, choyshab, soʻzana, sandh, kuti, xontaxta kabi uyroʻzgʻor buyumlari bilan jihozlangan.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Qoʻqon, Toshkent kabi koʻhna shaharlarda, asosan, 18—19-asrlarga oid Turar joy namunalari sakdangan, ularda oʻziga xos shaklu shamoyil, pastbalandliklardagi mutanosiblik, mahalliy qurilish ashyolaridan foydalanish, quyoshning jazirama issigʻini toʻsuvchi usullarning hammasi hisobga olingan. Uylarning fayzi hovlilar orkali namoyon boʻlgan, koʻcha tomondan faqat oʻymakor eshik va darvoza oldidagi ayvoncha koʻzga tashlanadi. T.jlarni hovliaGʻa va ayvonsiz tasavvur qilib boʻlmaydi (
Chor Rossiyasi Oʻrta Osiyoni bosib olgach, anʼanaviy Turar joylar bilan bir qatorda Toshkent, Samarqand, Kogon, Andijon, Skobelev (Fargʻona), Qoʻqon va boshqa shaharlarda 1—2 qavatli uylar yevropacha uslubda qurila boshlandi. Bu binolarning meʼmoriy qiyofalari mahalliy sharoitga dastlab begona koʻringan. 20-asr boshlarida ishchilar uchun yangi arzon,oddiy Turar joylar Toshkentdagi Temir yoʻl koʻchasi (sobiq Tezikov bogi) dagi ishchilar shaharchasida qurila boshlandi. Boy va savdogarlar Turar joylari — Toshkentdagi Romanov saroyi, A.Polovsev uyi, Qoʻqondagi akauka Simxoyevlar uylari, Knaab uyi, Samarqandda Kalontarov uyi va boshqalarni rus harbiy muhandislari I.A.Markevich, G.M.Svarichevskiy, V.S.Geynselman va boshqa mahalliy xalq ustalari bilan hamkorlikda qurganlar. 1937 yildan uyjoy boshqarmalariga qarashli 4—5 qavatli Turar joy binolari, keyinchalik 9 qavatli (1966 yildan) yigʻma temirbeton Turar joylar qurilishi avj oldi. Qishloq meʼmorligida R.Abdurasulov, A.Mahkamov, V.Kolomenskiy kabi meʼmorlar loyihasi asosida 2 qavatli kottejlar bunyod etiddi. Qishloklarda 3—4 qavatli uylarning joriy etilishi aholiga ancha noqulayliklar keltirib chiqardi. 70-yillardan loyiha intlari tomonidan bir xil andozadagi loyihalarning yangi turlari yaratildi. 80 yillardan 16 qavatli va undan baland eksperimental Turar joylar bunyod etildi. Shaharlarda aholining keskin koʻpayishi natijasida yirik Turar joy massivlari (Chilonzor, Sergeli, Yunusobod, Yalangʻoch, Sebzor va boshqalar)dagi Turar joy binolari qurilishida 76, 146, 148, 176 turkumdagi loyihalardan foydalanildi. Ammo bu loyihalar ancha qulayliklarga ega boʻlish bilan birga, yashovchilarning mahalliy extiyoj va talablarini toʻla qondira olmas edi. Bu ehtiyoj va talablar, asosan, 1—2 qavatli shaxsiy Turar joylarda amalga oshirildi.
| |||