Avstraliya (qitʼa): Versiyalar orasidagi farq

'''Avstraliya''' (lot. australis — ja-nubiy) — Jan. yarim sharda joylashgan materik.Umumiy ma’lumot. A. shim.dan jan.ga 10°4G (York bo‘rni) bilan 394 G (Jan.-Sharqiy burun) j.k.lar oralig‘ida 3200&nbsp;km ga, g‘arbdan sharqqa 4100&nbsp;km ga 113°05’ shq.u. (Stip-Poynt bo‘rni) bilan 153°34’ (Bayron bo‘rni) shq.u.lar oralig‘ida cho‘zilgan. Maydoni 7682 ming km² (Tas-maniya, Kenguru, Melvill va boshqa orollar bilan 7704,5 ming km² ga yaqin). A.— ma-teriklar ichida eng kichigi. Jan. tropik chizig‘i A.ning deyarli o‘rtasidan kesib o‘tadi. Materikni g‘arb, shimol va jan.dan Hind okeani, sharqdan Tinch okean dengizlari o‘rab turadi. Qirg‘oqlari un-chalik egri-bugri emas, shim.da Karpenta-riya, jan.da Katta Avstraliya qo‘ltiqlari bor. Katta yarim orollari — shim.da Ar-nemlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli A.dan kengligi 224&nbsp;km li Base bo‘g‘ozi orqali ajralib turadi. A. shim.da yi-rik orollardan Yangi Gvineya joylashgan. A.ning sharqiy sohili bo‘ylab behisob marjon orollaridan tashkil topgan Kat-ta To‘siq rifi 2300&nbsp;km masofaga cho‘zilib yotadi.Tabiati. Orografiyasi. A. relefi-ning aksariyat qismi tekislik. Den-giz sathidan o‘rtacha balandligi (215 m) jihatidan A. materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95% ining mutlaq balandligi 600 m dan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) G‘arbiy Avstraliya yassi tog‘ligi — o‘rtacha mutlaq balandligi 400–500 m, tizmalar va supa tog‘lardan ibo-rat; 2) Markaziy payettekislik — ko‘p qismining mutlaq balandligi 100 m ga yetmaydi. A.ning eng past nuqtasi ham (—12 m) o‘sha yerdagi botiqda joylashgan Eyr ko‘li yoni-da; 3) Katta Suvayirgich tizma (materik sharqida) — o‘rtacha balandlikdagi ay-rim-ayrim, cho‘qqilari yassi tizma tog‘lar. A.ning eng baland nuqtasi — Kossyushko tog‘i (2230 m) jan.dagi Avstraliya Alp tog‘larida. A.ning hozirgi relefi asosan kembriygacha bo‘lgan davrda vujudga kel-gan va keskin tektonik o‘zgarishlarga uchramagan, yer yuzasi uzoq davrlar ichida yemirilib, natijada qoldiq tog‘lar bilan birga keng tekisliklar vujudga kelgan. Katta Suvayirg‘ich tizma yemirilgan pa-leozoy burmali tog‘lari o‘rnida vujudga kelgan. Nallarbor tekisligida, Moviy tog‘larda, Barkli va Aterton platolarida karst relef shakllari uchraydi.Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. A.ning aksari qismi Av-straliya platformasi oblastida joylash-gan, sharqiy qismi esa Sharqiy Avstra-liya burmali geosinklinal mintaqasiga kiradi. Kembriydan avval vujudga kel-gan platformaning materik zaminidagi kristall hamda metamorfik jinslari G‘arbiy plato, Tasman yeri, G‘arbiy Av-straliya qalqoni va boshqa joylarda yer yuza-siga chiqib qolgan; sharqda (Markaziy pasttekislikning g‘arbida) esa quruqlik va ko‘l yotqiziqlari ostida ko‘milib ket-gan, shuningdek Sharqiy A. platforma-sida ham uchraydi. Yuqori paleozoyda va mezozoyning birinchi yarmida Avstraliya platformasi qad. Gondvana materigi bilan tutash bo‘lgan. Uchlamchi davr oxiri va to‘rtlamchi davrda ro‘y bergan tektonik harakatlar A.ni Yangi Gvineya o., Malayya arxipelagining sharqiy orollari va Tasmaniyadan ajratib yuborib, materik-ni hozirgi qiyofasiga keltirgan.Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksit-ga boy, Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. A. sharqida toshko‘mir va qo‘ng‘ir kumir konlari bor. Katta Artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida neft va gaz topilgan.Iqlimi. A.ning shim. qismi (20° j.k. gacha) ekvatorial mussonli, o‘rta katta qismi (20°—30° j.k. lar oralig‘i) tropik cho‘l va jan.-g‘arbiy chekkasi qishda yog‘in ko‘proq yog‘adigan subtropik iqlimli mintaqalarga kiradi. A. Jan. yarim shardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 qismi cho‘l va chala cho‘llardan iborat. Qirg‘oqlardan materik ichkarisiga tomon 103yog‘in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko‘p yillik yog‘insiz davrlar bo‘lmaydi. Yozda (dek.—fev.) quruqlik g‘oyat qizib (temperatura 36° dan ortadi) materik ustida past bosim oblasti vujudga keladi, uning jan. chekkalaridagina baland bosim qaror topadi, shu sababli jan.-g‘arbda va Nallarbor tekisligida yogin tushmaydi. temperaturaning mavsumiy o‘zgarishi asosan tro-pik va subtropik mintaqalarning ichki r-nlarida ko‘proq namo-yon bo‘ladi. Yanv. oyida 40° dan yuqori issiq temperaturalar shim.-g‘arbda (Marbl-Bar) bo‘ladi. Mutlaq mak-simum temperatura 53,1° Klonkarrida (Kvin-slend) kuzatilgan. Mutlaq minimum temperatura A. ning ichki r-nlarida — 4,6°gacha tu-shadi. Faqat Avstraliya Alp tog‘larida sovuq barqarorroq bo‘lib turadi. U yerda — 22°gacha sovuq qayd qilingan. Tekis-liklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida ik-kita mavsum — quruq va yog‘ingarchilik mavsumlari kuzatiladi. Murrey tekisli-klarida momaqaldiroqli jalalar, jan.-sharqdagi tog‘larda musson yomg‘irlari yog‘adi. Sharqiy sohilning ko‘p qismida iqlim tropik dengiz iqlimi, issiq. Shi-molda yog‘inlarni shim.-g‘arbiy mussonlar keltiradi. Bu yerda yog‘in sohilda 1500&nbsp;mm, 10°— 20° j.k.da 400–500&nbsp;mm. A. da eng ko‘p yog‘in (2243&nbsp;mm) Kernsda yog‘adi. Eng kam yog‘in (300–250&nbsp;mm) materik g‘arbida yog‘adi. Katta Suvayirg‘ich tizmasi Tinch okeandan esuvchi iliq va nam shamollar-ni to‘sib, A.ning sharqiy sohili va ichki r-nlarida yog‘in taqsimotini murakka-blashtiradi. Qishda (iyun— avg .) A.ning ayniqsa jan. va jan.-sharqiy qismlari sovib (12°, 5°), yuqori bosim oblasti tarkib topadi.Ichki suvlari. A.ning60% maydoni oqmas ichki havzaga, 7% Tinch okean va 33% Hind okeani havzasiga mansub. A. da oqar suv-lar ko‘p emas. Okeanga quyiladigan da-ryolar qisqa, tog‘lardan boshlanadi, suv miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri), yirik irmog‘i — Dar-ling . Ichki berk havzani kesib o‘tuvchi quruq o‘zan (krik)lar ko‘p, ularda faqat yog‘ingarchilik vaqtlaridagina suv oqadi. A. cho‘llaridagi suvlar sho‘r. Yer osti suv-lari ko‘pincha minerallashgan, zaxirasi katta. Ular bir necha artezian havzada to‘plangan, bunday suv 200 m, ba’zan 500 m gacha chuqurlikdan chiqadi. Sho‘r ko‘llar ichida eng yirigi Eyrning yozda maydoni ba’zan 15000&nbsp;km² ga yetadi. Undan jan.da Torrens, Gerdner, G‘arbiy platoda Ama-diyes ko‘llari bor. A. yer osti suvlariga boy. Umumiy maydoni 4800 ming km² ni tashkil qilgan 33 ta artezian hav-zasi mavjud; bulardan eng yiriklari — Kat-ta Artezian, Murrey, Morton-Klarens, Yukla, Offiser, Jorjina. Yer osti suv-laridan qurg‘oqchil r-nlarda sug‘orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi.Tuproq va o‘simliklari. A.ning or-ganik dunyosi bo‘r davri o‘rtalaridan boshlab boshqa quruqliklardan ajralgan holda rivoj topgan, shuning uchun flora tarkibida endemik turlar ko‘p (75%). A. maxsus flora oblastini tashkil qilgan (q.qarang Avstraliya floristik dunyosi). Ichki A.ning katta qismi qumli va toshloq cho‘llar (Katta Qumli cho‘l, Viktoriya va Gibson cho‘llari) bilan band. Cho‘llarni bo‘z va jigarrang bo‘z tuproqli, asosan evkalipt va akatsiya butalaridan ibo-rat tikanakli qalin chakalakzorlar bilan qoplangan chala cho‘llar o‘rab olgan. Bir oz sernamroq chala cho‘llar butazor — skre-blar bilan band. Chala cho‘l va savannalardan tabiiy yaylov sifatida foydalaniladi. Bo‘r davriga kadar A.ning Jan. Amerika va Afrika bilan quruqlik orqali tutash-ganligini proteylar va ba’zi igna bar-glilarning umumiy oilaga mansubligi tasdiqlaydi. Shim., sharq, jan.-sharq va jan.-g‘arbda yog‘in miqdori orta boradi va bu yerlarda qizg‘ish-qo‘ng‘ir va qizil tuproqli savannalar uchraydi. Materik-ning shim.-sharqi doimiy yashil tropik o‘rmonlar bilan, jan.-sharqi evkaliptli subtropik o‘rmonlar bilan qoplangan. Chala cho‘l va savannalar yaylov ahamiyatiga ega. Tovar mahsulot beruvchi o‘rmonlar A. maydonining qariyb 2%ini tashkil 104qiladi.Hayvonot dunyosi. A. faunasi o‘ziga xos bo‘lganligidan uni alohida Avstra-liya zoogeografik oblastita ajratil-gan. A. faunasida yuksak sut emizuvchi hayvonlar (odamlar chetdan keltirgan dingo itidan tashkari) deyarli yo‘q. Ma-terikda mezozoy va uchlamchi davr fauna-sining vakillari hozirgacha saqlangan. Mac, tuxum qo‘yuvchi sut emizuvchilardan yexidna va o‘rdakburun, baliqlardan ikki xil nafas oluvchi seratod, qopchiqli sut emizuvchilardan kenguru, ayiklar (koala) va boshqa A.ning ko‘p yovvoyi hayvonlari odam-larning xo‘jalik faoliyati va tartibsiz ov qilishi natijasida kamayib ketgan. A. uchun tipik qushlar: kakadu to‘tisi, emu tuyaqushi, katta oyokli tovuqlar, qora oqqush, jannatqush, tovusdum va boshqa Yevro-padan xonaki hayvonlar keltirilgan.Tabiat rayonlari. A.ning tekislik qismlaridagi subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarida geografik zonallik yaqqol ko‘rinadi. Yillik yog‘in miqdori 200–250&nbsp;mm bo‘lgan cho‘l zonasi katta maydonni egallagan. Plato va yassi tog‘liklar toshloq cho‘llardan iborat. Av-straliya Alp tog‘larida balandlik land-shaft mintaqalari aniq namoyon bo‘lgan. A.ning tabiiy landshaftlari odamlar tomonidan juda o‘zgartirib yuborilgan. Tabiatni qo‘riqlash ko‘proq Jan. A. da yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Maunt Buffalo, Kossyushko, Saut-Uest (Tasmaniya o.), Uayperfild va Uilsons-Promontori, Eungella va boshqa milliy parklari bor.Kashf etilishi va tadqiq qilinish tarixi.A. haqidagi dastlabki noaniq ma’lumotlar yevropaliklarga portugal dengizchilari orqali 16-asr da yetib kel-gan. Ammo A. ning shim. qismlarini ba’zi bir indonez qabilalari qadimdan bilishgan bo‘lsa ke-rak. A.ni 1606 y.da gollandiyalik V. Yanszon kashf qilgan va Yangi Gollandiya deb atagan. Bir necha oydan so‘ng ispaniyalik L. Torres A.ning Keyp-York ya.o. shimolidagi bo‘g‘ozdan suzib o‘tdi. Bu bo‘g‘oz keyinchalik uning nomiga qo‘yilgan. Yava o.ga qatnab tur-gan golland dengizchilari 1640 y.da ma-terikning g‘arbiy, qisman shim. va jan. sohillarini kashf etgan. 1642 y.da Tas-man A. dan janubroqda suzib, Tasmaniya o.ni topdi va materikning Antarkti-dadan uzoqda joylashganligini isbot etdi. J. Kuk 1770 y.da A.ning sharqiy sohillarini kashf etdi va uni Yangi Jan. Uels deb atadi. M. Flinders va N. Boden tadqiqotlari bilan A. jan. sohillarining kashf etilishi tug‘allandi. M. Flinders materikni Avstraliya ("Janubiy Yer") deb atadi va 19-asrdan shu nom bilan mashhur bo‘lib qoldi. A. ning ichki qismi yevropa-liklarning chorva mollari uchun yaylov va suv qidirish maqsadlarida o‘rganiddi. Ko‘pdan-ko‘p geografik tadqiqotlar na-tijasida butun A.ning tabiat boy-liklari asosan o‘rganib bo‘lindi. Bu esa qit’aning xo‘jalik jihatdan tez o‘zlashtirilishiga olib keldi. Keyingi vaqtlarda qazilma boyliklar qidi-rib topish borasida xususiy tadqiqotlar olib borilmoqda. A.da Avstraliya davla-ti joylashgan.Ad.: Qit’alar tabiiy geografiyasi, T., 1967; Muxin G. I, Avstraliya i Okeaniya, M., 1967; Svet Ya. M., Istoriya otkritiya i issledovaniya Avstralii i Okeanii, M., 1966.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>