Kushon davlati haqida tarix kitoblari keng maʼlumot beradi. Markaziy Osiyoda imperiyalarning eng qadimgisi, davriy jihatdan eng yashovchani (milodiy I-IV asrlar) Kushon davlati boʻlgan desak yanglishmaymiz. Oʻz davriga nisbatan mislsiz ulkan mintaqalarni egallagan Kushon davlati chegaralari — sharqda [[Xitoy]], gʻarbda [[Kaspiy dengizi]], janubda [[Hindiston]] va shimolda Orol boʻylarigacha etib borgan. Qadimgi dunyo madaniyatining uch yirik manbayi — hind, fors va turk xalqlari tutashgan markaziy zaminda tashkil topgan ulugʻ davlat.
Yuechjeylarning eramizdan avvalgi [[II asr]] o`rtalaridaoʻrtalarida [[Grek-Baqtriya]] davlatiga bostirib kirishi ushbu davlatni tamomila tugatilishiga olib keldi. Yuechjeylarning dastlabki mulklari shimoliy Baqtriya hududlarida bo`ldiboʻldi (zamonaviy O`zbekistonningOʻzbekistonning janubiy hududlari va Tojikiston). Kusxon davlati eramizning I asri birinchi yarmida yuechjeylar davlati amirliklaridan biri Kusxonning yuksalishi oqibatida yuzaga keldi. Kusxon xitoychada Guyshuan deb talaffuz qilinib, yuechjey qabilalaridan birining nomi bo`lishboʻlish ehtimoli bor. Davlat asoschisi yabgu (amir) bo`lganboʻlgan. Keyinchalik podshoh Kudjula Kadfiz hukmronligi ostida kusxonlar hozirgi Afg`onistonAfgʻoniston va Pokistonning katta qismini bosib oldilar. Uning merosxo`rimerosxoʻri X hukmronligi davrida kusxon mulklariga Hindistonning katta bir qismi qo`shildiqoʻshildi. Kusxon davlatining gullab-yashnashi Kanishka hukmronligi davriga to`g`ritoʻgʻri keldi (taxminan eramizning 78-123 yillari). O`shaOʻsha davrda poytaxt Baqtriyadan Peshovorga ko`chirildikoʻchirildi, mamlakat sarhadlari esa Hindiston va Xo`tongachaXoʻtongacha bo`lganboʻlgan o`lkalarnioʻlkalarni qamrab oldi. Markaziy Osiyoda Kusxon davlatining chegaralari hozirgi O`zbekistonOʻzbekiston janubidagi Hisor tog`togʻ tizmalari cho`qqilaridanchoʻqqilaridan o`tganoʻtgan. O`shaOʻsha yerdagi baland tog`togʻ daralarida (Darband) mustahkam chegara inshootlari qad ko`tardikoʻtardi. O`shaOʻsha davrlarda davlat sarhadlarida yangidan-yangi shaharlar qad ko`tardikoʻtardi, Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo munosabatlari o`rnatildioʻrnatildi. Pompeyda olib borilgan qazish ishlari mobaynida kusxon tangalari hamda kusxon ustasi tomonidan suyakdan yasalgan figuralar topildi. Kusxon davrida me'morchilik yuksak rivojlandi. Ayniqsa saroylar va ibodatxonalar qurilishiga katta e'tibor qaratildi. Kusxon hukmdorlarining Xolchayondagi saroyida va eski Termiz va Dalvarzindagi budda ibodatxonalarida yuqori badiiy did bilan ishlangan devor chizgilari va haykaltaroshlik namunalari yaxshi saqlanib qolgan.
Xolchayon, Dalvarzin va Ayritomda olib borilgan qazish ishlari davomida kusxon ustalarining yuksak mahoratidan dalolat beruvchi bronza idishlar, muhtasham shag`amsupalarshagʻamsupalar, ko`zgularkoʻzgular hamda zargarlik mahsulotlari topilgan. Dehqonchilik imperiya iqtisodiyotining tayanchi bo`lganboʻlgan. Yer hosildorligini oshirish maqsadida turli o`g`itlardanoʻgʻitlardan keng foydalinilgan. Tog`Togʻ oldi hududlari va cho`llarchoʻllar chorvachilik maqsadlarida foydalanilgan.
Termizda olib borilgan qazuv ishlari davomida oramiy tili asosida yozilgan xatlar topilgan. Kusxon kursiv xati o`ziningoʻzining o`tkiroʻtkir burchakli, kvadrat va aylana shaklidagi harflari bilan ajralib turar hamda o`shaoʻsha davrlarda juda keng tarqalgan edi. Kanishka davrida Kusxon davlatiga buddizm kirib keladi va tez orada davlat diniga aylanadi. Ammo shu bilan birga zardo`shtiylikzardoʻshtiylik va mahalliy O`rtaOʻrta Osiyo, Hindiston, Eron, Yunoniston va Misr xalqlari dinlari ham o`zoʻz kuchini yo`qotmaydiyoʻqotmaydi. Kusxon davlati eramizning III asri birinchi yarmining oxirida barham topdi. Baktriya va Toxariston maxsus mulk huquqi ostida Sosoniylar imperiyasi tarkibiga qo`shildiqoʻshildi. Ushbu imperiya sosoniy podshohlar xonadoni a'zolari tomonidan boshqarilib, ular kusxonshoh tituligi egalik qilgan.
